İstanbul'un Kanlı Tarihi, Nika Ayaklanması
Bugünkü Sultanahmet parkı, Roma ve Bizans imparatorlukları döneminde, Hipodrom (Atmeydanı) adıyla anılmaktaydı. Alan, İsa’dan 196 yıl sonra Roma İmparatoru Septimus Severus tarafından yaptırılmaya başlanmış, Konstantin zamanında bitirilmişti.
Hipodromda kanlı gladyatör dövüşleri ve araba yarışları yapılırdı. Bu kanlı dövüş ve yarışlar, özellikle Bizans’ın günlük yaşantısının ayrılmaz bir parçası haline gelmişti. Hipodromu çevreleyen tribünler, 30 – 40 basamaklıydı ve söylentilere göre otuzla yüz bin kişi arasındaki seyirciyi alabilecek büyüklükteydi. Önceleri hipodromda yırtıcı hayvanlarla da gösteriler yapıldığından, seyircileri hayvanların saldırısından korumak için, tribünlerin önüne derin hendekler kazımıştı.
Hipodromun dört kapısı vardı. Bunlardan üç tanesi Bizans halkının girmesi içindi. Dördüncü kapı imparatorlar için yapılmıştı. İmparatorların gösterileri izlediği bölümün halkın oturduğu tribünlerle hiçbir ilgisinin bulunmamasına özellikle dikkat edilmişti.
Daha sonraları, hipodromda sadece araba yarışları yapılır oldu. Yarışlar, “Maviler” ve“Yeşiller” diye adlandırılan iki grup arasında yapılırdı. Gruplara bu adlar verilmesi, yarış sırasında sürücülerin giydikleri elbiselerin renklerinden dolayı verilmişti. Bugün futbol maçlarında, seyircilerin stadyumlarda türlü renklerde formalar giymiş takımları tutmaları gibi, o günlerin Bizans’ında da halk mavileri ve yeşilleri tutanlar diye ikiye ayrılmışlardı. Tribünlerin sağ yanı Mavilere, sol yanıysa Yeşillere ayrılmıştı. Zamanla bu araba yarışları siyasal bir nitelik kazanmaya, Bizans’ın toplum hayatına etki yapmaya başlamıştı.
Maviler ve Yeşiller güçlü birer örgüt haline gelmişlerdi. Araba yarışları için at yetiştirilen özel çiftlikleri bile vardı bu örgütlerin. Yenilen taraf, zaman zaman aşırı taşkınlıklar yapar, çok kere Mavi ve Yeşili tutanlar arasında kanlı kavgalar çıkardı. Bu kanlı kavgalar bazen büyür, imparatora karşı yönelmiş bir ayaklanma havasına dönüşürdü. İmparator locasına doğru bağırılır, hatta taşlar atılırdı. Böyle durumlarda imparator, ailesini alarak acele saraya dönerdi. Zaten saray, hipodroma çok yakın bir yerdeydi.
Mavilerle Yeşiller artık birer spor kulübü olmaktan çıkmış, siyasal bir örgüt durumuna gelmişlerdi. Hangi taraf yarışmayı kazanırsa, Konstantinopolis’i yağma eder, cana da kıyarak koca şehri kana boyardı. Tarihe Nika Ayaklanması adıyla geçen isyan, böyle bir araba yarışının sonucu meydana gelmişti. İmparator Justinyanus, bu ayaklanma sonunda tahtını kaybetmek tehlikesi ile karşılaşmışsa da, Yeşillerden 30 bin kişiyi hipodromun ortasında öldürterek tahtını korumayı başarmıştı.
M.S. 532 yılının 13 Ocak günüydü. On binlerce Bizanslı hipodromu doldurmuş, koridorlara kadar taşmıştı. Her kafadan bir ses çıkıyor, topluluklar ellerindeki yeşil ya da mavi bayraklarını birbirlerine karşı sallıyorlardı. Az sonra, devlet adamları ve kilisenin ileri gelenleri de kendilerine ayrılan özel localarına oturdular. Ardından da altın zırh ve miğferli imparatorluk muhafızları saray locasının etrafını çevirdiler. Güvenlik tedbirlerinin alınmasından sonra, İmparator Justinyanus yanında özel koruyucuları ve hadımlardan kurulu hassa birliği ile gelerek locasına oturdu.
İmparator kırmızı elbisesinin eteğiyle havada haç çıkararak halkı kutsadı. Bu aynı zamanda yarışın başlaması için bir işaretti. Çok geçmeden, yarış arabaları hipodroma girmişti. Mavilerin oturduğu tribünlerde ses kesilmiş, fakat yeşilleri tutan halkın gürültüsü sürüp gidiyordu. Justinyanus gürültüleri duymuyormuş gibi davranıyor, bağrışmaların kesilmesini sabırla bekliyordu. Ancak gürültüler azalacağına artıyordu. O zaman yanındaki yüksek rütbeli bir subaydan halkın ne istediğini sormasını emretti.
Yeşiller önce, kısa bir süre de olsa duraksadılar. Sonra yüksek rütbeli sabayın sorusuna su karşılığı verdiler: “ Tanrı İmparatora uzun ömürler versin. Girdiği her savaşı zaferle bitirsin. Fakat bizler adaletsizlikten yana çok acı çekiyoruz. Tanrı da tanığımızdır ki, İmparator bizlere karşı çok adil davranıyor. Ancak, saray ileri gelenlerinin yaptığı zulme daha fazla dayanamayacağız. Bizlere daha çok eziyet ederler, korkusuyla onların adını vermeye çekiniyoruz.
Bu çok ağır bir suçlamaydı. İmparator soğukkanlılığını koruyarak, sözcüsü durumundaki yüksek rütbeli subaya ”böyle bir şeyden hiç haberi olmadığını” halka söylemesini bildirdi. Yüksek rütbeli subayın imparator Justinyanus’un sözlerini halka iletmesi, Yeşillerin eşi görülmedik ölçüde taşkınlıklarda bulunmalarına yol açtı. Yeşillerin sözcüsü: “Demek hiç haberi yokmuş ! Madem ki haberi yokmuş, bari biz söyleyelim de öğrensin!.. Bize zulmeden Calopides’tir.” diye bağırdı.
İmparatorun sözcüsü: “Sizler buraya yüksek rütbeli saray adamlarına hakaret etmeye mi geldiniz?” diye karşılık verdi. Her kafadan bir ses çıkmaya başlamıştı. İmparatordan yana olan Maviler, Yeşilleri Yahudilik ve bozgunculukla suçluyor: “Sizlere ancak ölüm gerek!” diye bağırıyorlardı.
Hipodromdan yükselen sesler, Konstantinopolis’in en uzak köşelerinden duyulur hale gelmişti. Sonunda Yeşiller, protesto anlamına tribünleri boşaltmaya başladılar. Bütün bu olaylara bir gün önce bir odun tüccarı ile Yeşillerden önemli bir kişinin oğlunun bilinmedik bir biçimde öldürülmeleri yol açmıştı. İki taraf da suçu üzerine almıyordu.
Hipodromdaki kargaşalık üzerine, Justinyanus da özel locasından ayrılarak sarayına gitti. İmparator taraftarı olarak biline Maviler de yavaş yavaş hipodromdan ayrılmaya başlamışlardı. Oysa vakit, daha öğleyi bile bulmamıştı. Şehrin her yanında halk kaynaşıyordu. Gergin ve sinirli bir havanın elle tutulur duruma geldiği Konstantinopolis’te halk, gizliden gizliye silahlanıyor, bir çatışmaya hazırlanıyordu. Vali düzeni korumak ve Yeşilleri yatıştırabilmek için, öldürülen kimselerin katili olmasından şüphelenilen üç kişiyi yakalattı. Önce, bu üç kişiyi yargılattı, sonra da ölüme mahkûm ettirdi. İdam mahkûmları şehrin merkezinde, herkesin gözü önünde asılacaklardı.
Cellât birinci mahkûmu astı. İkinciyi asarken ip koptuğundan hüküm yerine getirilememişti. Halkın da beklediği buydu zaten. Bu duraklamadan yararlanarak muhafızlara saldırdılar ve asılmalarını bekleyen iki mahkumu cellatların elinden aldılar. Belki de hiç suçları olmayan bu iki adam bir sandala bindirilerek, Boğaz’ın karşı kıyısındaki Saint – Laurent Kilisesi’ne yerleştirildiler. Ölümden kurtarılan mahkûmlardan biri Yeşillerden, diğeriyse Mavilerdendi. Bundan da, düzeni koruma çabasındaki Vali’nin ne büyük bir şaşkınlık içinde olduğu anlaşılmaktaydı. Sabahleyin birbirlerine düşman olan Mavilerle Yeşiller, düşüncesizce verilen bu idam kararları sonucu birleşmişler ve imparatorluk sarayının önünde kalabalık gruplar halinde toplanmaya başlamışlardı. Tek istekleri haksız yere ölüme mahkûm edilen iki kişinin bağışlanmasıydı. Justinyanus halkın bu isteğini geri çevirdi. Öfkelenen halk da, olaylara sebep olan Vali’nin sarayına yürüdü.
Vali sarayı önündeki çatışma, kısa bir süre içinde meydan savaşı halini almıştı. Her yer, yaralı ve ölülerle kaplanmıştı. Bu sırada Vali’nin sarayında yangın çıktığı görüldü. Kolayca bastırılabilecek bir yangındı bu. Fakat, sarayın önündeki çatışma nedeniyle, kimse yangını söndürmek için en ufak bir çaba sarf edememişti. Bu yüzden yangın genişleyerek, rüzgarın da yardımıyla çevredeki evlere de sıçradı. O ara, ayaklananlar, hapishaneyi ele geçirerek bütün mahkumları serbest bırakmışlardı.
Asilerden ve mahkûmlardan oluşan bir insan seli, şehrin bütün semtlerine yayılmışlardı. Önlerine ne çıkarsa yakıp yıkıyor, değerli bir mal ele geçirirlerse, yağmacılığa başlıyorlardı. Bütün bir gece boyunca yağma sürüp gitti. Ertesi sabah, yani 14 Ocak 532’de, saldırgan bir insan seli yeniden imparatorluk sarayının kapılarına dayanmıştı. Saraydan çıkan yüksek rütbeli iki subay, isyancılarla görüşüp öfkelerini yatıştırmayı denediler. Ama bu çabaları boşa gitti. Binlerce insan, güçlerinin yettiğince bazı önemli kişilerin adlarını haykırıyordu.
İmparator, yüksek sesle adları söylenen ve yakınmalara sebep olan kişileri yerlerinden aldığını ve yeni atamalar yaptığını bildirdi. Fakat bu yeni atamalar da, halkın kızgınlığını yatıştıramadı. O geceyi korku ve kaygı içinde geçiren Justinyanus, ertesi sabah ayaklanmayı kaba kuvvete dayanarak bastırma kararını verdi. Özel olarak bu gibi durumlar için yetiştirilmiş ücretli askerlerden kurulu orduya, isyancıları dağıtmak için her yola başvurabilecekleri bildirildi. Halkla askerler arasında amansız ve kanlı bir savaş başlamıştı. Ayaklanan halk, önlerine kim çıkarsa acımadan öldürüyor, bunu yaparken karşısındakinin din adamı mı, kadın mı yoksa çocuk mu olduğuna aldırmıyordu. Çok geçmeden ücretli askerler arasında çözülme ve dağılmalar baş gösterdi. Can derdine düşmüşler, korku içinde imparatorluk sarayına doğru kaçmaya başlamışlardı.
Yağmacılık, korsanlık ve daha kötüsü cinayetler, 16 ve 17 Ocak günleri de aralıksız sürdü. İmparatora bağlı olanlar, ya da öyle sanılanlar öldürülerek denize atılıyorlardı. Kuyumcular çarşısında çıkartılan yangın, yağmacıları daha da saldırgan yaptı. Zenginler bulabildikleri kayıklarla, Boğaz’ın karşı kıyısına geçiyor, canlarını kurtarmak için her yola başvuruyorlardı. Şehir, yer yer çıkarılan yangınlarla bir harabe durumuna gelmişti. Hastaneler ve başta Ayasofya olmak üzere mabetler bile, isyancıların saldırısına uğramaktan kurtulamamıştı.
Ayaklanmanın altıncı günü olan 18 ocak sabahı, Justinyanus’un en güçlü generallerinden bir bölümü, halkı kontrol altına almayı başardılar. Bundan yüreklenen imparator, bir konuşma yaparsa, isyancıların yatışacağı kanısına kapılarak, büyük bir kalabalığın toplanmış olduğu hipodroma gitti. Çevresindeki muhafızların arasında, halka karşı locasından bir konuşma yaptı. Elindeki İncil’i göstererek:
“Bu kitap üzerine ant içerim ki, bana karşı bütün yaptıklarınızı bağışlıyorum. Emrim altına girerseniz, içinizden hiç biri ceza görmeyecektir. Olaylarda tek suçlu varsa, o da benim. Sizin suçsuz olduğunuzu kabul ediyorum. Acılarınızı görmezlikten geldim. Bundan sonra kimseye zulûm yapılmayacağına inanabilirsiniz.”
Önce birkaç cılız alkış sesi duyuldu. Fakat arkasından bu alkışları bastıran en ağır hakaretler yağmaya başladı. Binlerce ağız: “yalan söyleyen eşeğin birisin” diye bağırıyordu. İmparator locasına doğru sıkılan yumruklar karşısında, orada daha fazla kalmanın tehlikeli olduğunu anlayarak kaçarcasına sarayına döndü.
Olaylar öylesine çığırından çıkmıştı ki, isyancılar Justinyanus’u tanımadıklarını belirtmek için Bizans tahtına yeni bir imparator seçmeye karar verdiler. İmparator adaylığı için en uygun kimse, Justinyanus’un yeğeni Hypatius’tu. Hypatius’un sarayı önünde toplanan isyancılar, dileklerini bildirdiklerinde, imparator adayı kesin bir cevap veremedi. Gerçi imparator olmak istiyor, fakat bir başarısızlık sonunda öldürülmekten korkuyordu. Yine de imparator olmak çekici geldi ve karısının yalvarıp ağlamalarına, “seni bu adamlar ölüme götürecek” demesine rağmen isyancıların teklifini kabul etti.
İsyancılar, imparator adayı Hypatius’u geleneğe uygun olarak bir kalkanın üzerine oturttular, fakat başına koyacak bir taç bulamadılar. Taç yerine Hupatius’un başına altından bir kolye taktılar. Böylece Justinyanus’un yeğeni biraz da komik bir törenle, isyancıların önderi ve Bizans imparatoru oldu. Halk hemen saraya yürüyerek, Justinyanus’un işini bitirmek istiyordu. Ama isyancıların yanında yer alan birkaç yüksek rütbeli subay:
“Biraz daha bekleyelim, elimizde yeterince silahımız yok. Zaten Justinyanus bize karşı koyacak durumda değil, Onun bütün amacı, bir an önce saraydan kaçarak şehri terk etmektir. Biraz beklersek, elimizi kolumuzu sallayarak saraya girebiliriz” dediler.
Bu düşünce, isyancılar arasında uygun görüldü. İmparatora kaçma fırsatı vermek için hipodromda toplandılar. Bu arada, yeni imparator Hypatius da locasına çıkarak kendisini kutlayanları sırayla kabule başlamıştı.
Öte yandan, Justinyanus ne yapacağını bilemez durumdaydı. Alevler sarayın duvarlarını yalıyor, hipodromdan kendisine hakaret yağdıran halkın sesleri duyuluyordu. İsyancıların tersaneyi ele geçirip bütün silahları yağma etmeleri onu çok sarsmıştı. İmparator gözü pek bir insan değildi. Generallerini ve saray ileri gelenlerini toplayarak kısa süren bir toplantı yaptı. Tahtını çoktan gözden çıkarmış, canını kurtarma derdine düşmüştü. Bunun için de kaçmaktan başka çıkar yol göremiyordu. Sarayın önünde üç günden beri demirli bulunan bir gemiye bütün hazinesini taşıtmıştı. Gemiyle kaçtıktan sonra, en güvendiği generallerinden biri, üç bin askeriyle bir ölüm kalım savaşı yapacak, başarı kazanırsa isyancıları kılıçtan geçirecekti.
Yapılan toplantıda, bütün bunlar konuşulurken, İmparatoriçe Teodora hiç sesini çıkarmamış, yalnızca dinlemişti. Sonunda sabrı taşarak:
“Kaçmaktan başka çıkar yol kalmayınca, kaçmaya kalkışmak adiliklerin en büyüğüdür. Yıllarca başında imparatorluk tacını taşıyan biri, tacını kaybedince hayatını da kaybetmelidir. Ben her zaman Tanrı’ya dua etmişimdir. Üzerimdeki imparatoriçelik pelerinimi aldığı zaman, canımı da alsın. Merak etme, üzerimizdeki şu koyu kırmızı pelerin, gerekirse, göz alıcı bir kefen de olabilir. Gemi hazır, deniz de sakin. İstiyorsan kaçabilirsin, Ama benim de geleceğimi sanıyorsan aldanıyorsun!..”
İmparatoriçe Teodora’nın bu sözleri, yalnızca, Justinyanus’u değil, toplantıda bulunanları ve generalleri de etkiledi. İmparatora bağlı kalmış askerler, ustaca bir manevrayla hipodromu kuşattılar. Önce kapılar tutularak isyancıların dışarı çıkmaları önlendi. Sonra da askerler tribünlerin üst basamaklarında mevzilendiler.
İsyancılar bu durumu hiç beklemiyorlardı. Kapana kıstırıldıklarında artık iş işten geçmişti. Üst basmaklara yerleşen askerler, isyancılara rahatça nişan alarak onları ok yağmuruna tutuyorlardı. Asiler, dışarı çıkmak için birkaç kere kapılara saldırdılarsa da geri püskürtüldüler. Az sonra mızraklanarak öldürülen isyancılar, üst üste yığıldıklarından kapıların önünde aşılması güç birer duvar meydana getirmişlerdi. Ok yağmuru uzun bir süre devam etti, İsyancılardan ayakta kalabilenlerin sayısı azalınca, askerler tribünlerden inip oklarıyla başladıkları öldürme işini kılıçlarıyla sürdürdüler. Akşam karanlığı çökerken isyancılardan bir teki bile canlı kalmamıştı. Ertesi günü cesetler hipodromdan dışarı taşınırken sayıldı ve alanın ortasında 30 bin kişinin öldürüldüğü anlaşıldı.
Yalnızca iki kişi bu kıyımda öldürülmemişti: İsyancıların imparator ilan ettikleri Hypatius ve kardeşi…
Askerler onları öldürmemiş ve kendilerinden hesap sorulması için hemen saraya götürmüşlerdi. Hypatius ve kardeşi, Justinyanus’un karşısına çıkarıldıklarında: “Biz, isyancıları oyunla hipodroma çekip yok edilmelerini sağladık. Tanrı imparatora uzun ömür versin, girdiği her savaştan zaferle çıksın.” dediler.
Justinyanus, bu çocukça yalan karşısında onlara şunu sordu: “ Çok güzel, ama madem ki isyancılar üzerinde böylesine etkiniz vardı da, neden şehrimi yakıp yıkmalarını önlemediniz?”
Justinyanus, Hypatius ve kardeşini işkence edilmek üzere askerlere teslim etti. Ayaklanma bastırılmış, Justinyanus yeniden tahtına kavuşmuştu. Hem de, her şeyin bittiğini sandığı anda… Bu durumu ne generalleri, ne de kendine bağlı kalan askerleri sağlamıştı aslında. Herkesin korkaklar gibi davrandığı, kaçacak delik aradığı bir sırada, pes etmeyen yiğit bir kadına, karısı imparatoriçe Teodora’ya borçluydu tahtını…
