Ortaya Çıkış Hikâyelerini Öğrendiğinizde Sizi Gerçek Bir Etimoloji Tutkununa Çevirecek 21 Kelime
Biz bu kelimeleri kullanıyoruz da bakalım doğru mu kullanıyoruz?
Etimolojiye meraklı bünyelere ilaç gibi gelecek bir öneriyle geldik!
Eğer gün içerisinde sıklıkla kullandığınız kelimelerin ortaya çıkış hikâyelerini öğrenmek istiyorsanız, iki kardeşin ortak çalışması olan bir Instagram sayfasıyla tanıştıracağız sizi: NerdenGeliyo
İpek ve Yiğit ikilisi, adeta amme hizmeti gören sayfalarında her gün bir kelime paylaşıp bilgi hanemize bir artı daha ekliyor.
Gelin, paylaştıkları o kelimelerden bazılarını görelim...
1. Siyaset
Ülke, devlet yönetimini anlatan “siyaset” Arapçadan geliyor. Kökteşi olan “seyis” kelimesini ansak, ardındaki fikri anlayabiliyoruz: At bakımı.
Peki neden? Bir ülkeyi yönetmek, vahşi bir atı uysallaştırmaya benzediği için mi? Belki.
Fakat kelimenin izini sürdüğümüzde, at bakımının eski medeniyetlerdeki önemini görüyoruz: Aramice ve Süryanicede “şoş / şoşbin” kelimeleri, Akatçada “susanu / şuşanu” kelimeleri hem seyisi hem kral danışmanını, veziri anlatmış ve “siyaset” ile eş kökenli.*
Atalarımız günümüzden 6000 – 4000 yıl önce atları evcilleştirmeye başladığında, at binen toplulukların kültürü ve dili dünyaya çok daha hızlı yayılmıştı. Bugün Hint-Avrupa dillerinin dünyanın en yaygın dil ailesi olmasının, bu dillerin öncülerini konuşan halkların “siyaset”e erken atılmalarıyla ilgili olduğu düşünülüyor. Yani “atı alan Üsküdar’ı geçmiş”!
Türkçenin Sibirya’nın en ücra köşelerinden Anadolu’ya uzanan devasa bir alanda, farklı lehçelerde konuşuluyor olması da Türk kültüründe atın önemi ile yakından alakalı.
İşte bunun için eski devir hükümdarları, seyisleri ve siyaseti bu denli önemsemiş olsa gerek: Ata söz geçiren, halklara söz geçirir! 🐴⚔️🗺
2. Kulunç
“Kulunç”… Ne tuhaf bir kelime. Sizin kulağınızda da “sevinç”, “utanç” ya da “gülünç” kelimeleri gibi Türkçe tınlamıyor mu?
Halbuki kökeninin Türkçeyle alakası yok, esas anlamının da omuz ya da sırt ile alakası yok!
Bizim “kulunç” Arapça “kulanç”tan geliyor ve sırttan ziyade bağırsaklardaki şiddetli ağrıyı anlatıyor. Zira Arapça kelime de Yunanca “kolingos”tan gelmiş. Bağırsak sancısını anlatan “kolik” kelimesi aslında “kulunç”un ta kendisi. Hepsinin kökünde “kalın bağırsak”ın Yunancası “kolon” var. “Kol-“ kökü kıvrılmayı, bükülmeyi anlatmış.
3. Tamah
“Aza …. etmeyen çoğu bulamaz.”
Boşluğu nasıl dolduracaksınız? “Tamah” diyorsanız, maalesef yanlış. Doğru cevap “kanaat”. Yani “az ile yetinmeyi bilmeyen, çoğu bulamaz”.
Peki “tamah” ne demek? Arapçada “göz koydu” anlamına gelen “ṭamaˁa” fiilinden türeyen bu kelimenin sonundaki “h” harfi Türkçede sonradan eklenmiş. Anlamı da pek çoğumuzun sandığı gibi “yetinme” değil. Tam aksine “açgözlülük, göz koyma”!
Bu bağlamda girişteki atasözünü “tamah” kelimesiyle kurmak istesek, “aza tamah EDEN, çoğu bulamaz” dememiz gerekirdi. Fakat TDK sözlüğünde böyle bir atasözü yok. Onun yerine “Az tamah çok ziyan getirir” var. Tamahın azı yerine çoğu iyi olduğundan değil; azı bile yıkıcı olduğundan...
4. Mobbing
Sonundaki '-ing' eki ile alenen İngilizce olan bu kelime, bir şekilde TDK sözlüğüne bile girmeyi başarmış. Çünkü bu yabancı kavrama aslında o kadar yabancı değiliz; bizim iş yerlerimizde de mevcut.
Çocuklar açıkça ve acımasızca zorbalık yapar, yetişkinler ise gizliden, ustaca bezdirirler. TDK'nin 'bezdiri' olarak Türkçeleştirdiği 'mobbing' işte bu sebeple okuldan ziyade, ofis yaşamıyla anılan bir kelime.
Aslında 'mobbing' İngilizcede 'çete' anlamına gelen 'mob' kelimesinden geliyor, yani içinde topluluk fikri var. 'Mob' denen çete, Latince 'mobile vulgus'tan türemiş; yani hareket halindeki kalabalıktan. Taşınabilir eşyayı anlattığımız #mobilya_ng maddemizi, 'mobil' telefonu hatırlayın... 'Mobile vulgus' da 'mobil güruh' oluyor.
'Mobbing' terimi ilk kez hayvanlar için kullanılmış. Doğada 'av' rolünü üstlenen küçük kuş türlerinin, yırtıcı avcılara uyguladığı bir savunma taktiği 'mobbing'. Küçük kuşlardan oluşan sürü bir oluyor ve tehdit unsuru olan güçlü yırtıcıya saldırıyorlar. Kimi zaman topluca üzerine kusup, dışkıyı hedeflerine ustaca isabet ettiriyorlar.
Güçlü yırtıcıyı 'aciz' bırakan bu toplu 'taciz'e 'mobbing' denmiş hayvan psikolojisinde. İnsanların da tıpkı hayvanlar gibi, hayatta kalma içgüdüsüyle, aralarındaki güçlüyü bastırmak istemelerinden ileri geliyor insan 'mobbing'i.
5. Slogan
Sloganlar niye var? Ne işe yarar? Kelimenin kökeni, kavramın işlevini güzel açıklıyor:
İskoç Galcesinden İngilizceye, oradan da dünyaya yayılmış 'slogan'. İskoç dilinde 'sluagh' kelimesi 'ordu'yu; 'gairm' ise 'bağırma'yı anlatmış.
Yani 'slogan' dediğimiz şey ilk ortaya çıktığında, orduları harekete geçiren 'savaş narası' imiş. 'Ya istiklal ya ölüm' gibi.
6. Mandalina
“Mandalina”nın adı Portekizce “mandarina” ya da Fransızca “mandarine”den geliyor. Her halükarda ismin asıl kaynağı Çin.
“Mandalina” aslında Eski Çin’deki üst düzey memurları, bürokratları anlatan 'mandarin' kelimesinin dişileştirilmişi. Çin’in resmi lehçesi “Mandarin”den de hatırlayabileceğiniz bu kelimenin kökleri, Sanskrit dilinde “öğreti”yi anlatan “mantra” kelimesine uzanıyor. “Zihinsel”i anlatan “mental” kelimesi de aynı kökten (men-).
Peki, bilge kişi “mandarin”in ismi nasıl olmuş da bu turunçgil çeşidine verilmiş? Rivayet odur ki meyvenin rengi Çinli mandarinlerin giydikleri elbisenin rengine benzermiş.
7. Kapuçino
Kapiçino, kapoçino, kapüçine. Kafe menülerinde her türlü yazımını görebileceğiniz 'kapuçino'... Kendisi doksanlarda, iki binlerde pek bir havalıydı ama günümüzde 3. dalgaların altında boğuldu: Flat white, cortado, chemex yanında adeta yerli kaldı!
Halbuki 'kapuçino', bu kelimenin ve ilgili kahve tipinin mucidi İtalyanlar için bir gelenek. İsmini de, Katolik dünyasının önemli figürlerinden birinden alıyor: Assisili Aziz Fransisko'dan (St. Francesco d'Assisi).
Fransisken cemaatinin keşişleri, külahlı ve kahverengi bir cübbe giyiyorlar ve buna 'cappuccio' deniyor. 'Kapüşon' var ya hani, işte o da aynı kelimenin Fransızca telaffuzu! İkisinin de kökünde Latince 'kappa' var yani 'kep', külah!
Bu keşişlerin lakabı olan 'cappuccini' kelimesi 'kapüşoncuklar', 'minik külahlar' gibi bir anlam taşıyor.
Bizim süt köpüklü 'kapuçino' da, adını bu keşişlerin cübbesine benzerliğinden almış. Hep kahvenin renginden, hem de üzerine bırakılan köpüğün oluşturduğu külahçıktan. Afiyet olsun.
8. Nankör
Nankör! Tahmin edin içinde hangi kelimeler var...
Evet evet, aklınıza gelen o ilk kelime: 'Kör'. Yani Farsçada 'görmeyen' anlamındaki 'kūr'...
Diğer kelimeyi tanıdınız mı? Bulmacalarda çokça çıkan 'nān'. O da 'ekmek'in Farsçası.
Yani 'nankör' aslında 'ekmek görmeyen', 'nimet nedir bilmeyen' anlamına geliyor.
Demek ki boşuna demiyormuşuz 'nankör' diye, ekmekle pek arası olmayan kediye.
9. Safsata
“Safsata” Arapça bir kelime ve bildiğiniz gibi içi boş sözler, lagaluga, lafügüzaf anlamına geliyor. Fakat içi o kadar da boş değil.
Yunanca “sophistia” kelimesinden gelmiş Arapların safsatası. Yani “sofistlik”ten. Sofi’nin Dünyası diye bir kitap vardı hani... Sonra 'felsefe', “filozofi”, “sufilik”... Hepsi, “bilgelik” anlamınfaki “sophia” kelimesinde buluşuyor.
10. Damacana
Damacana! Ne tuhaf bir kelime değil mi? Ama o ağza oturan kocaman sesiyle, o kocaman cam şişeyi iyi anlatıyor: Dana gibi bir cam!
'Damacana'nın içinde ne 'dana', ne 'cam'; ne 'dam', ne de 'can' var... Kelime İtalyancadaki 'damigiana' (okunuşu: damicaana) kelimesinden geliyor.
Bu kelime de Fransızca 'dame-jeanne' (okunuşu: damjan), yani 'Jeanne Hanım' tabirinden türemiş bir yakıştırma. Aynı kelime, yine bir yakıştırmayla İngilizceye 'demijohn' olarak geçmiş, yani 'Yarım John'.
Gördüğünüz gibi 'damacana' kelimesi dilden dile, anlam gözetmeksizin, sadece ses temelli benzetmelerle gezinip durmuş.
Litrelerce sıvı taşıma kapasitesi olan bu cam şişelerin isminin kaynağı hakkında hikaye bol. Kimine göre, şişe tombul ve yuvarlak hatları sebebiyle 'Jeanne Hanım' ismini almış. Kimine göre asıl kaynak, İran'daki Damgan şehri; şişe ilk orada yapıldı diye...
İşin hikaye kısmını bilemeyeceğiz ama kelimenin Fransızca 'dame-jeanne'dan diğer dillere yayıldığı, sözlüklerden doğrulayabildiğimiz kısım.
11. Yavuklu
“Yavuklu” garip bir kelime değil mi “sevgili” demek için? Ama böyle samimi, sıcak bir havası var.
Zira “yavuklu”, Eski Türkçe’de “yakın”, “hısım” anlamına gelen “yavuk”tan gelmiş. “Yağu-” fiil kökü yakınlaşmayı, “yağuk” da yakınlaşmış olanı anlatmış.
Yani sevmekten ziyade yakın olmakla alakalı “yavuklu”. “Yavuklanmak” dendiğinde de kastedilen, “sözlenmek” ya da “nişanlanmak” oluyor.
12. Muzip
'Muzip' sizce ne cins bir şakacı? Masum mu, şeytani mi?
TDK onu 'takılgan' diye Türkçeleştirmiş ama 'muzip' kelimesinin içinde 'azap' var. Kaynak, Arapçada 'engel oldu, sıkıntı verdi' anlamındaki 'ˁaḏaba' fiili.
Sadece azap veren değil 'muzip'. Şemseddin Sami'nin 1900 tarihli sözlüğünde dediği gibi, 'eğlenmek içün azap veren' kişi. Onun azabını çeken de 'muazzep' oluyor.
13. Lavabo
Biz bu kelimeyi Fransızcadan almışız ama asıl kaynak Latince. 'Lavare' fiili, bizdeki 'yıkamak' oluyor. 'Lavabo' da 'yıkayacağım'... Kelime, İncil'de geçen 'lavabo inter innocentes manus meas' yani 'ellerimi masumların arasında yıkayacağım' cümlesinden doğmuş.
Kilisede ekmek ve şarap ayininde rahibin ellerini yıkadığı su kabını hatırladınız mı? Filmlerdeki Katolik kilise sahnelerinin klişesidir. İşte tarihteki ilk 'lavabo', o lavabo!
14. Gerzek
“Gerzek” kelimesini duyunca sizin de gülesiniz geliyor mu? Esasen bir aşağılama, hakaret kelimesi olan “gerzek“, çoğu türevine göre hafif, sindirilebilir bir kelime sayılır.
Bugünkü kelimemiz olmasının sebebi ise başka: “Gerzek” Türkçede ender rastladığımız bir yapıya sahip çünkü aslında bir portmanto kelime*. “Geri zekalı” tamlamasının kırpılmış hali. 70’lerde ortaya çıkan bu gencecik kelimenin mucidi ise, Türk tiyatrosu ve sinemasının, özellikle de komedimizin efsane kadını Ayşen Gruda. Görselde onun yer almasının tek sebebi de bu, aman ha!
“Geri zekalı” basit dursa da ağır bir tabir. Ama “gerzek“, kaynağı olan tamlamayı saklayarak, hafifleterek yaygınlaşmayı bilmiş ve çok kısa sürede, en sık kullanılan argo kelimelerimizden biri olmuş.
15. Salep
Salep adı nereden çıkmış? Arapçadan. 'Sahleb' bu dilde 'tilki' anlamına geliyor. Söz konusu bitkinin tam adı ise aslında 'husyetüs-sahleb'.
Bu tamlamayı Ahmed Vefik Paşa, 1876 tarihli sözlüğünde '...yani tilki taşağı demek olur' diye paşa paşa açıklamış, elçiye zeval olmaz... Yeri gelmişken: 'Taş' kelimesi Eski Türkçede 'dış' anlamına da geliyor. 'Taşmak' dışarı çıkmayı, taşra dışarıya doğru olanı, bizim tilkininki de dışarıda duranı anlatıyor.
Peki Araplar salep bitkisini neden 'tilki testisi'ne benzetmişler? Çünkü söz konusu toz, orkidenin kökündeki soğanlardan çıkartılıyor ve bu yumrular, bilin bakalım neye benziyor? Bu benzetme Araplara özgü değil. Orkideye Anadolu Türkçesinde 'it taşağı', İngilizcede 'ballockwort' (testis bitkisi) veya 'dogstones' (it taşları) denmiş. Bitti mi? Hayır.
'Orkide' kelimesinin kendisi zaten Latincede 'testis' anlamına gelen 'orchis'ten geliyor.
16. Nafaka
'Nafaka' deyince akla hemen 'boşanma sonrası erkeğin kadına vermekle yükümlü olduğu para' geliyor. Aslında boşanmak ön koşul değil. 'Nafaka' eşe de verilebilir, çocuklara da... Arapçada 'çıkardı, harcadı, sarfetti, tükendi' ve hatta 'öldü' gibi anlamları olan 'nafaka' fiilinden türeyen 'infak', İslam'da 'nafaka verme' kavramını karşılamış.
Fakat asıl ilginç olan, 'nafak' kelimesi... 'Yer altı tüneli' anlamına gelen 'nafak'ın bir ucunda 'nafaka' ve 'infak', diğer ucunda ise 'münafık' ve 'nifak' kavramları var! Peki neden? Bir köstebek düşünün; yolunu kaybettirmek için alengirli tüneller kazarak 'nifak' yani karışıklık, kaos yaratan... 'Nafak' yani 'tünel' kazan bu hilekar köstebek, hikayedeki “münafık”, nifak çıkaran oluyor.
Peki ya bizim 'nafaka' neden alakalı 'nafak' kelimesiyle? Çünkü 'nafaka verme' yani “infak” kavramında da kapalı bir şekilde, gösteriş yapmadan kendinden bir şeyler vererek kurtulma, tünelin sonundaki ışığa ulaşma fikri var. 'Nafaka', 'nifak', 'münfik' tünelin aydınlığa çıkan ucu ise, 'münafık' ve 'nifak' karanlığa açılıyor bir nevi...
17. Yavşak
Eski bakanlarımızdan Cavit Çağlar, muhalefet lideri Mesut Yılmaz’a 'yavşak' diyeli 27 yıl olmuş... Türkiye “yavşak”ın aynı zamanda “bit yavrusu” anlamına geldiğini, sanıyoruz bu haberle öğrenmişti ve ardından “yavşak derken bit yavrusunu kastettim, küçümsemek için kullandım” savunması mümkün olmuştu. Aslında 'bit yavrusu' olan 'yavşak' ile 'konuşkan, geveze, yılışık' anlamındaki 'yavşak' farklı kökenli, sesteş kelimeler. Bit yavrusu olanın 'yapışak'tan geldiğini söyleyen de var, 'ufalanmış, küçük' anlamındaki 'uvuşak'tan da.
Öte yandan aşağılama, hakaret olarak kullanılan 'yavşak' sıfatı Orta Türkçede konuşan, gürültü yapanı anlatan 'yangşak' kelimesinden geliyor. Diğer bir görüşe göre 'yavuşmak' gevşemeyi, yayılmayı anlatmış ve 'yavşak' da buradan hareketle ağzını gevşete gevşete konuşan oluyor. Biz bu son açıklamayı seviyoruz çünkü 'yavşak' kelimesinde gevezeliğin, konuşkanlığın yanında bir ciddiyetsizlik, yılışıklık, zevzeklik durumu var. Keza 'yavşamak' fiili günümüz argosunda çok konuşmaktan ziyade yılışmayı, sulanmayı, sarkmayı anlatıyor.
18. Bacanak
İki kız kardeşin kocaları birbirlerinin nesi olurlar? “Nesi olurlarsa olurlar” denebilir ama Türkçemizde akrabalık müessesesi o kadar mühim ki, her şeyin bir şeyi var! İşte bizim “bacanak” da o aile bağı terimlerinin aşırı spesifiklerinden biri.
Bize nedense hep “bacak” kelimesini çağrıştırsa da, aslında kız kardeşi, ablayı anlatan “bacı” kelimesinden türemiş. Kuyruğundaki “-nak” eki de bir görüşe göre küçültme işlevi görmüş. “Bacanak” ayrıca karşılıklı bir unvan, yani siz şimdi bacanağınızı bu maddede etiketlerseniz, o da yine bacanağı tarafından etiketlenmiş oluyor.
19. Avukat
“Ya sana bi’ şey danışçam… Şimdi bizim bi arsa var bacanakla ortak“… “Alo canım merhaba, bana demin arkadan çarptılar kırmızıda“… Etrafınızda avukat varsa farketmişsinizdir ki onlar da doktorlarla aynı kaderi paylaşır: Herkesinki meslek, onlarınki 7/24 sosyal sorumluluk.
Ne de olsa her olaya çağrılmak avukatın isminde, kaderinde var: İtalyancadan ithal “avukat“ın orijinal hali “avvocato” (Tr. okunuşu: avvokaato). Bu kelime de Latincede “-e doğru” anlamına gelen “ad-” ön eki ve “seslenmek“, “çağırmak” anlamındaki “vocare” fiilinden geliyor (krş: vokal, vokalist).
Yani “avukat” dediğimizde, bize yardım etsin, bizi savunsun diye “çağrılmış” insandan bahsediyoruz. Peki tropik besin “avokado“nun “avukat“la bir alakası var mı dersiniz? Miranda haklarına göre bu konuda susma hakkına sahibiz ve avukatımız gelene kadar da sessizliğimizi koruyoruz.
20. Zıkkım
Nedir 'zıkkım'?
Bu zararlı, zehirli, sıkıntılı şey aslında Arapça 'zakkum'un ta kendisi. Capcanlı, pespembe çiçekleriyle pek çok bitkiden daha güzel bir görünümü olan zakkum ağacı, İslam'da 'Cehennem Ağacı' kabul edilmiş ve cehennem ateşleri arasında açtığına inanılmış. Zira zakkum zehirli bir ağaç, hem de ölümcül seviyede. Yaprakları da diken diken. Ama bu ağacın kötü namı dilimizde 'zıkkım' kelimesine yüklenmiş ve bu sayede yeryüzündeki ağacın itibarı biraz toparlanmış sanki? Siz yine de zakkumun kökünden de uzak durun neme lazım...
21. Testis
'Er bezi', 'haya' ve malum alternatifler içerisinde, söz konusu organın en tıbbi, en mesafeli ismi 'testis'. Zira kelime Latince olduğu için bize uzak, yabancı ve bilimsel duyuluyor. 'Testis' özünde tıptan ziyade hukukla alakalı: Latincede 'şahit, tanık' demek. İngilizcede 'şahitlik' anlamındaki 'testimony', 'ahit, vasiyet' anlamındaki 'testament' kelimeleri aynı kökten gelmiş: 'Tri-st-i'den. Bu Hint-Avrupa kökü '(ortamda) bulunan üçüncü' anlamına geliyor. Yani iki kişi arasındaki olaya tanık olan üçüncü kişi.
Yorum Yazın
güzel bir içerik olmuş
bı diğer içeriklere bakıyorum bir de buna aynı sitede olması bu editöre hakaret gibi