Dünden Bugüne Şehir Planlaması: Izgara Planlı Şehirlerin Tarihi
İster dört bin yıl önce ister bugün, ne zaman düzenli bir şehir inşa edilecek olsa, istenen şey bir ızgara planıdır. Izgara planı şehirler, modern zaman işi gibi görünse de aslında geçmişi çok eskiye dayanır. Azteklerden Mısırlılara, Yunanistan'dan Çin'e ve ABD'ye... Dünyanın ilk şehir plancısı kimdir? Hepsi içeriğimizde!
Bu gördüğünüz yer, yaklaşık 2000 yıl önce Romalılar tarafından inşa edilen Cezayir'deki Timgad şehri.
Izgara planı* şehirler, modern zaman işi gibi görünse de aslında geçmişi çok eskiye dayanır.
Azteklerden Mısırlılara, Yunanistan'dan Çin'e ve ABD'ye...
*Bilmeyenler için, ızgara planı, caddelerin birbirine dik açılı olduğu, ızgara şeklinde bir şehir planı türüdür.
"Eski" bir şehir hayal ettiğinizde ne hayal ediyorsunuz?
Belki de yukarıdaki görseldeki gibi bir şey...
Her şekil ve büyüklükte sokaklardan oluşan bir labirent, bazıları dar ve dolambaçlı, diğerleri geniş ve görkemli. Garip açılar, çıkmaz sokaklar, plazalar, ara sokaklar...
Organik kentsel büyümenin vahşi ormanı gibi...
Antik Yunan tarihçisi Herodotus'a göre Babil şehri böyle görünüyordu. Bir ızgara üzerinde düzenlenmiş, kare şeklinde net ve düzenli bir şehir planı.
Bu görsel hayal ürünü olabilir, ancak birçok antik şehir gerçekten de buna benziyordu.
Aynı şey, İndus Vadisi'nden Mezopotamya'ya ve Mısır'dan Güney Amerika'ya kadar dünyanın dört bir yanındaki tüm eski uygarlıklar için geçerlidir.
İster dört bin yıl önce ister bugün, ne zaman düzenli bir şehir inşa edilecek olsa, istenen şey bir ızgaradır.
Çin'in Yongle İmparatoru 1400'lerin başında Pekin'i başkent yaptığında, burayı M.Ö. 4. yüzyılda yazılmış bir tür ansiklopedi olan Kao Gong Ji'ye göre tasarlattı.
İdeal şehri, sokakları birbirine dik açılarla yerleştirilmiş bir meydan olarak tanımlar.
Adını bildiğimiz ilk şehir plancısı, M.Ö. 5. yüzyılda yaşayan Hippodamus adlı bir Yunandı.
Başlıca projeleri arasında Pire, Rodos ve Milet gibi şehirlerin tasarımı veya yeniden inşası yer aldı.
Hippodamus hepsini dikdörtgen bloklardan oluşan bir ızgara üzerine inşa etti.
Görünen o ki, Mezopotamya'dan miras kalan Hippodamus'un ilkeleri, yüzyıllar boyunca antik dünyada uygulandı.
Büyük İskender Mısır'da İskenderiye'yi kurduktan sonra, burası mimar Dinocrates tarafından Hippodamyan planına göre yapılmıştır.
Bu fikirler daha sonra Romalılar tarafından miras alındı.
Antik dünyadan günümüze kalan tek mimari incelemeyi yazan Vitruvius adlı Romalı bir mimar, bir şehrin ideal yerleşimini anlatıyor.
Bir kez daha karşımıza çıkıyor ızgara.
Kusursuz şekilde düzenli ve mantıklı.
Bu tür titiz şehir planlaması Avrupa'da ortadan kalkmış ve yerini düzensiz Orta Çağ kasabalarına bırakmış olabilir, ancak ızgara dünya çapındaki şehirlerin demirbaşı olmaya devam etti. Japonya'daki Kyoto bunun için sadece bir örnek.
Ve tabii ki, Hippodamyan planı 1700'lerde hızlı bir geri dönüş yaptı...
18. yüzyılın sonlarında inşa edilen Edinburgh'un Yeni Kenti, ızgaraların geri dönüşünün güzel bir örneğidir.
Bu şaşırtıcı derecede rasyonel kentsel tasarım, şehrin dolambaçlı Orta Çağ mahalleleriyle tam bir tezat oluşturuyordu.
Ancak ister New York ister Philadelphia olsun, yeni kasaba ve şehirlerin tasarımında ızgaraların en yaygın olarak kullanıldığı yer ABD'ydi.
Dünyanın eski bölgelerindeki düzensiz şehirlerin aksine, bugüne kadar dayanan ve şimdiki Amerika şehirlerini tanımlayan ızgaralar.
Peki tüm bu ızgara planlarının eski veya modern ortak noktası nedir?
Ya bir şehir yeni kurulduğunda ya da eski bir şehir büyük ölçekli yeniden yapılanma ya da genişlemeden geçtiğinde yaratıldılar.
Roma şehir planlamasının mükemmel bir örneği olan Cezayir'deki Timgad, M.S. 100'de kuruldu.
19. yüzyılda Barselona, Orta Çağ duvarlarını yıktı ve Eixample olarak bilinen geniş bir inşaat projesi aracılığıyla, çevredeki altı şehre yayıldı ve bağlandı.
Tüm bu alan, Ildefons Cerdà'nın ünlü yivli blok ızgarasıyla doluydu.
1666'daki 'Büyük Londra Yangını'ndan sonra, yeniden inşa için ilk öneriler de yine bir ızgarayı içeriyordu.
Bu, çeşitli ilginç nedenlerle olmadı, ancak asıl mesele şu ki, böylesine geniş ve düzenli bir plan ancak yeniden inşa etme fırsatıyla mümkün oldu.
Izgara, Antik Mezopotamya'da veya Çin'de, Kyoto veya Mohenjo-daro'da, Manhattan veya Edinburgh'da her zaman yukarıdan aşağıya kentsel planlamanın bir sonucudur.
Izgara neden binlerce yıldır, şehir planlamacılarını cezbetti? Aslında cevabı basit: 'Kaos yerine düzen'i istedikleri için!
Ve mantıklı olduğu için...
Bu sistemdeki bir şehri yönetmek çok daha kolaydır.
Baştan itibaren planlı çalışmayan insanlar asla bir ızgara oluşturamazlar.
Bu tür şehirler, büyümenin ve inşanın parça parça ve kendiliğinden olduğu, her yeni neslin buna karıştığı yerlerde ortaya çıkar.
Bir şehri yeniden tasarlamak ve yeniden inşa etmek için yeterli güce sahip merkezi bir otoritenin asla olmadığı yerlerde de bu görüntüler ortaya çıkar.
Planlanamayanı planlayamazsınız.
Izgara planları zorunlu olarak yukarıdan empoze edilir; bu sebeple de aynı zamanda otorite ve kontrolün uygulanmasını da temsil ederler...
Yani şehirlerdeki şebeke planları düşündüğümüzden çok daha eski. İnsanlığın dünyaya düzen getirmeye yönelik eski ve kalıcı içgüdüsünü temsil ediyorlar.
Elbette bu tek elden detaylı planlamanın da riskleri vardır.
Bir planın altında yatan tek bir hata, bir şehri sonsuza dek mahvedebilir.
Sıfırdan bir şehir planlamak, ister istemez, kimin nerede yaşayacağına ve şehirdeki hayatın nasıl işleyeceğine dair kararları içerir.
Ve aslında bir nevi, insanlara nasıl yaşamaları gerektiğini dikte etmektir de diyebiliriz.
Izgara planı, her zaman olmasa da çoğu zaman işe yarayan bir sistemdir diyebiliriz.
Bunlar da ilgini çekebilir;
Hep Böyle Ruhsuz muydu? Alışveriş Merkezlerinin İlginç Tarihi!
Yorum Yazın