Ferah Altuntaş Yazio: Fazla Mesai Ücretinizi Aldığınızdan Gerçekten Emin misiniz?
Birçok çalışan fazla mesai ücretlerini tam ve doğru bir şekilde aldığından her ne kadar emin olsa da aslında durum hiç de sandığınız gibi olmayabilir. Özellikle iş hukuku davalarında sıklıkla yöneltilen sorulardan biri olan “fazla mesai ücreti alıyor muydunuz?” sorusuna genel bir yanılgı ile “evet” cevabı verilmekte. Peki, durum gerçekten sanıldığı gibi böyle mi?
Öncelikle yazımıza fazla mesai tanımının ne olduğu ile başlayalım:
Fazla mesai ya da fazla çalışma genel itibariyle iş hukuku kapsamında haftalık olarak 45 saati aşan çalışma şeklinde tanımlanmaktadır. Bir diğer deyişle, bir iş yerinde kanunda belirtilen haftalık çalışma süresi aşıldığında, bu çalışma, fazla mesai olarak adlandırılmaktadır.
İş Kanunu 63. maddesinde normal bir çalışma süresi haftada en fazla kırk beş saat olarak belirtilmiştir. Haftalık toplam 45 saati geçmesi durumunda fazla mesai olarak değerlendirilmektedir.
Taraflar arasında her gün için ayrı çalışma süresi kararlaştırılması ile bir sözleşme yapılması da mümkündür. Aksi kararlaştırılmamış ise 45 saatlik çalışma süresinin haftanın çalışılan günlerine eşit bir şekilde bölünmesi ile bu süreler uygulanmaktadır.
Gün bazında en fazla kaç saat fazla mesai yapılabilir?
İşyerinde günlük çalışma süre sınırı 11 saat olarak belirlenmiştir. Haftalık çalışma süresi kanunda belirtilmiş olan 45 saati aşmıyor olsa da gün bazında 11 saati geçen bir süre varsa bu durum fazla çalışma olarak değerlendirilmektedir.
Bunu bir örnekle netleştirecek olursak; haftanın bir günü ara dinlenme harici 13 saatlik bir çalışma, diğer çalışma günleri de ara dinlenme harici 6 saatlik çalışmalar olsa dahi gün bazında 11 saat aşıldığı için 2 saat fazla mesai ücreti olması gerekmektedir. Haftalık toplam çalışma süresinin 43 saate denk gelmesi ve 45 saat aşılmamış olması fazla mesai ücretlendirmesi durumunu değiştirmeyecektir.
İş Kanununa ilişkin çalışma süreleri
Öncelikle işverenin fazla çalışma ve de fazla sürelerle çalışmalarının nasıl uygulanacağı yönetmelikte gösterilmelidir. Ancak iş kanununda çalışma süreleri net bir şekilde belirtilmiştir. Haklarımızın neler olduğunu bilmek son derece faydalı olacaktır. Genel olarak iş kanununa ilişkin çalışma sürelerine bakacak olursak;
İş Kanunu m. 41’e göre; ülkenin genel yararları dâhilinde, işin niteliği ya da üretimin artırılması gibi durumlarda fazla çalışma yapılması ve 63. madde hükmüne göre denkleştirme esası uygulandığı durumlarda, işçinin bazı haftalarda 45 saati aşması hallerinde bu çalışmalar fazla çalışma olarak değerlendirilmemektedir.
Kanuna göre; fazla çalışma süresinin toplamının 1 yılda 270 saatten fazla olması kabul edilemez.
Kanuna göre; normal çalışma süresi ücretinin saat başına düşen miktarının %50 yükseltilmesi suretiyle her bir saat için verilecek ücret ödenmek zorundadır.
Yine kanuna göre; haftalık çalışma süresi sözleşmeye göre 45 saatin altında olsa dahi haftalık çalışma süresinin aşılması ve 45 saate kadar yapılması da fazla mesai olarak kabul edilmektedir. Normal çalışma süresi ücretinin saat başına düşen miktarının %25 yükseltilmesi suretiyle her bir saat için verilecek ücret ödenmek zorundadır.
Kanunda belirtildiği üzere, fazla mesai yapan işçi talep ederse, bu çalışmaların karşılığında zamlı ücret yerine serbest zaman kullanma hakkına sahiptir. Bu süreler ise fazla çalışılan her saat için 1 saat 30 dakikadır. Fazla sürelerle çalışılan her saat için de 1 saat 15 dakikadır. Bu hak edilen serbest zaman ise 6 ay içerisinde çalışma süreleri ve de ücretinde bir kesinti olmadan kullanılabilmektedir.
Ek olarak; 63. maddenin son fıkrasında belirtildiği üzere yazılı sağlık nedenlerine dayanan kısa ya da sınırlı süreli işlerde fazla çalışma yapılmamaktadır. Aynı şekilde 69. maddede belirtilen gece çalışmasında da fazla çalışma yapılmamaktadır.
Kanunun 42. ve 43. maddelerinde sayılan hâller harici, yer altında çalışan maden işçilerine fazla çalışma yaptırılamaz. Kanunun 42. ve 43. maddelerinde sayılan durumlarda ise haftalık çalışma saati 37,5 saati aşıyor ise her bir saat fazla mesai için ücretlendirme yapılması gerekmektedir. Bu verilecek ücret de normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %100’den az olmamak kaydıyla arttırılması ile ödenmek zorundadır.
İşveren tarafından zorla fazla mesai yaptırabilir mi?
Fazla mesai ve çalışma süreleri için işçinin onayının mutlaka alınması gerekmektedir. İşçinin fazla mesai yapmak gibi bir zorunluluğu da bulunmamaktadır. İsteği yönünde fazla çalışma onay formunu imzalamayarak veya onaylamayarak fazla mesai yapmaktan kaçınabilme hakkına sahiptir.
Fazla mesai yapmayan işçi kovulabilir mi?
İşçinin onayı yok ise fazla mesaiye zorlanıldığı bir durumda işten ayrılarak tazminat talebinde bulunabilmektedir. Bu durum, Yargıtay kararına göre haklı fesih nedenleri arasında yer almaktadır. Ancak başka bir Yargıtay kararına göre de işçinin onay verdiği halde fazla mesaiye kalmaması durumu işveren açısından haklı fesih sebebi oluşturmaktadır.
Pazar günü fazla mesai yapmak zorunlu mu?
İşyeri cumartesi ve pazar günleri de çalışıyorsa, yani işyeri açıksa, işveren, işçinin haftada en az 24 saat izinli olması kaydıyla işçiyi cumartesi ve pazar günleri de çalıştırabilmektedir. Bu durumda işveren, hafta sonu çalışan işçiye iş günlerinden birinde hafta sonu tatili vermekle yükümlüdür.
Fazla çalışmanın ispatı nasıl olur?
Fazla mesai yaptığını iddia eden bir işçi, öncelikle bu iddialarını kanıtlamak durumundadır. İşçi, fazla çalışma talebini yazılı belgelerle kanıtlayabilir veya yazılı bir belge yoksa iddiasını tanık beyanı ile de ispat edebilir.
Bir çalışanın imzasını taşıyan bir bordro, yanlışlığı kanıtlanana kadar kesin kanıt niteliğine sahiptir. İmzalı maaş bordrolarında görülen fazla mesai alacakları ödenmiş sayılır. İşyeri kayıtları, işyerinde yapılan iç yazışmalar ve işe giriş çıkışları gösteren belgeler delil niteliğinde kabul edilmektedir. Ancak yazılı bir belgenin bulunmaması halinde tarafların, şahitler sunarak sonuca gidebileceği de kabul edilir.
Fazla mesai ücretinin imzalı bir maaş bordrosu üzerinden ödendiği anlaşılırsa, işçilerin gerçekte daha fazla çalıştığını iddia etmek mümkün değildir. Ancak, işçinin fazla mesai ücreti alma konusunda daha fazla olması yönünde iddiaları varsa, fazla mesai yapıldığını göstermek için her türlü kanıt kullanılabilir. Aksi takdirde, fazla mesainin gerekli olduğuna dair sadece yazılı kanıt olabilir. Ayrıca, maaş bordrosunun işveren tarafından imzalatılmadığı, banka aracılığıyla ödeme yapılması halinde, işverenin fazla mesai ücretini olduğuna dair ihtirazi kaydı yoksa ispat ancak yazılı delil ile ibraz edilebilir.
Yargıtay'ın yerleşmiş içtihatlarına göre davalı kamu kurumu ise kayıtlara, özellikle fazla mesai saatleri, ücret bordroları, görevlendirme yazıları ve giriş çıkış kayıtları gibi yazılı delillere dayandırılmalıdır. Aksi takdirde tanık ifadelerinden bir sonuca gidilmesi mümkün olmamaktadır.
Peki, fazla çalışma ücreti nasıl hesaplanmakta?
Fazla çalışma ücretleri iş sözleşmesine göre hesaplanarak belirlenmektedir. Normal bir haftalık çalışma süresi kanunda da belirtildiği üzere 45 saattir. Fakat işçi ile işveren arasında yapılan sözleşmede çalışma süresi daha az olabilir. Yani, taraflar arasında 45 saatten daha az bir çalışma süresi de kararlaştırılabilir. Ancak böyle bir durumda örneğin; normal çalışma süresi 40 saat olarak kararlaştırılmış ise 40-45 saat arasında geçen süredeki 5 saat de fazla mesai olarak kabul edilmektedir. Böyle bir durumda 45 saati aşmamış olsa da 40 saatin üzerindeki fazla çalışmalar saat ücretinin %25 fazlasıyla ödenmek durumundadır.
Günlük çalışma süresinin 11 saat ile sınırlı olduğunu belirtmiştik. 11 saati aşan çalışma süreleri, haftalık 45 saatlik çalışma süresini aşmasa da gün bazında ele alınarak fazla mesai olarak kabul edilmektedir. Aynı zamanda işçinin gece çalışmaları da günde 7,5 saati geçmemelidir. Bu da demek oluyor ki gece çalışmalarında haftalık 45 saat geçilmemiş olsa bile günde 7,5 saati geçen gece çalışmaları için de fazla mesai ücreti ödenmesi zorunludur.
Sağlık kuralları nedeni ile günde en fazla 7,5 saat ya da daha az çalışılması gereken işlerde süre aşımı olur ise söz konusu günlük çalışmalar da fazla çalışma niteliğinde değerlendirilmektedir. Yasal süre olan 45 saatin aşılmamış olmasının hiçbir önemi bulunmamaktadır. Bu tip çalışmalar haftalık değil, günlük olarak hesaplanmaktadır.
Fazla mesai saatlerinin uzun bir süre için hesaplanması ve bununla birlikte miktarının yüksek çıkması durumunda indirim yapılması söz konusudur. Bu indirime hakkaniyet indirimi denilmektedir ve genelde %30 olarak yapılmaktadır. Ancak fazla mesai, tanık beyanları yerine yazılı belgelere ve işveren kayıtlarına dayandırılırsa adaletten ödün vermeden bir hesaplama yapılmaktadır. Bu durumda hakkaniyet indirimi üzerinden davalı lehine yargılama giderlerine hüküm verilmemektedir.
4857 sayılı İş Kanunu md.41’e göre fazla sürelerle çalışma ücretinin %25, fazla çalışma (mesai) ücretinin ise %50 zamlı bir şekilde ödenmesi gerekmektedir. Uygulamada fazla çalışma ücretinin aylık ücrete dâhil edildiği durumlarda ve yıllık 270 saatle sınırlı fazla çalışma kabul edilmesi durumunda, bu 270 saatin aşılması neticesinde örneğin; 320 saatlik bir çalışma varsa 50 saat aylık ücret dışında fazla çalışma olarak kabul edilerek ücretlendirilmektedir.
Bahsedilen bu 270 saat, 12 aya bölünür ve aylık 22,5 saat formülüyle değerlendirilir. İşveren tarafından bu 270 saatlik süre, yalnızca her aya eşit bir şekilde pay ederek uygulanmaktadır. İşveren bu ücreti yılın belli aylarına istediği şekilde dağıtma hakkına sahip değildir. Bu nedenle 270 saat tamamlanmasa dahi aylık 22,5 saati aşan çalışmalar fazla çalışma niteliğinde kabul edilmektedir.
Ek olarak bilgi verilecek olursa; ara dinlenme süreleri, fazla çalışma sürelerinden indirilerek hesaplama yapılmaktadır. Çalışma süresinin hesaplanmasında işçinin sürekli çalışıp çalışmamasının herhangi bir önemi bulunmamaktadır. İşçinin, işi yapmaya hazır olarak beklediği zaman dilimleri ile işverenin emri altında bulunduğu zaman dilimleri de çalışma süreleri olarak kabul edilmektedir.
Fazla mesai alacağı faizi
Fazla mesai ücreti, 4857 sayılı iş kanununun 34. maddesi gereğince gününde ödenmemesi söz konusu ise bankalarca mevduata uygulanan en yüksek faiz uygulanarak ödenmek durumunda bırakılmaktadır. İşveren, dava tarihinden önce temerrüde düşerse, temerrüt tarihinden itibaren faiz işletilir. Ayrıca bazı davalarda faiz, dava veya düzeltme tarihinde talep edilen miktarla sınırlıdır.
Fazla mesai alacağı davaya konu edilirken HMK m. 107 gereği belirsiz alacak davası olarak konu edilmelidir.
Fazla mesai davalarında zamanaşımı
Fazla mesai davalarında, 4857 sayılı İş Kanunu gereği, fazla mesai ücreti, ulusal bayram ve resmi tatil ücreti ile hafta tatili ücreti haricinde zamanaşımı süresi bulunmamaktadır. Ancak ücret alacakları için zamanaşımı süresi 5 yıl olarak düzenlenmiş olup fazla mesai ücreti alacağı da 5 yıllık zamanaşımına tabidir. İşçi, fesih tarihinden itibaren geriye dönük olarak 5 yıllık fazla çalışma ücretini talep hakkına sahiptir.
Hâlâ cevabınız “evet” mi?
Tüm bu bilgiler ışığında olası bir iş hukuku davası sürecinde size “Fazla mesai ücreti alıyor musunuz?” sorusuna hala “Evet” cevabı verebilir misiniz? Eğer dişli bir avukatınız yoksa hem sizin hem de tanıklarınız için “Evet” yanıtı doğru kabul edilecek ve süreç aleyhinize işlemeye devam edecek. Ya da avukatınız sayesinde mesai ücretlerinin nasıl ve ne kadar ödendiğinin araştırılması için bir talepte bulunularak almanız gereken mesai ücretlerini sonunda almayı başaracaksınız. Pek tabii bu durumda süreç daha da uzayacak…
Haklarımızın neler olduğunu bilmek, onlara gerçekten sahip olmayı sağlayacaktır.
Yorum Yazın