Tanrı'yı Akıl Yoluyla Kavrayan ve Sıkça Ateizm ile Karıştırılan Felsefi Düşünce Deizm Nedir?
Deizm, özellikle de giderek deist insanların arttığı haberlerini yaygınlaştığı Türkiye'de sıkça duyulan bir inanç felsefesi oldu. Çok yaygın bir şekilde duyulan fakat aslında ne olduğunun tam olarak bilinmediği deizm felsefesi hakkında doğru bilinen yanlışları önlemek ve deizmin ne olduğunu kısa bir şekilde anlatıldığı bir içeriktir. Her geçen gün daha fazla duymaya başladığımız deizm felsefesinin ne olduğunu, nasıl ortaya çıktığını merak ediyorsanız içeriğe göz atabilirsiniz. Ayrıyeten içeriğe göz atarken herkesin istediğine inanma özgürlüğü olduğunu unutmamakta fayda var.
Deizm özellikle de son dönemlerde Türkiye'de giderek artması ile birlikte merak edilen ve sıkça duyulmaya başlanılan bir felsefi düşüncedir.
Deizm Felsefesi Nedir?
Deizm ya da Yaradancılık olarak bilinen bu felsefi yaklaşımda özetle yalnızca Allah'a yani bir yaratıcının olduğuna inanılır. Bunu dışında kutsal kitap, peygamber, vahiy gibi dini konulara veya dinin getirdiklerine inanmazlar. Deizmde vahiy temelleri dinlere karşı bir inanç yoktur yalnızca tek bir tanrıya inanırlar.
Deizm, Latince'de 'Tanrı' anlamına deus kelimesinden türetilmiş bir kelimedir. Deizmde tüm evreni yaratan bir tanrı vardır ancak onlara göre Tanrı her ne kadar mükemmeliyetçi olsa da kutsal kitaplar ve vahiylerle bir ilgisi olmadığını düşünürler. Deizmin kaynağı akılı ve mantıktır ve bu inanç felsefesinde Tanrı evreni yaratır ve sonrasına müdahale etmez. Tanrı'nın evreni yarattıktan sonra müdahale etmediğini savunan bir inanç sistemi olduğu için de sonrasında gelen vahiy, peygamber, dini mucizeler başta olmak üzere hiçbir dini bilgiye inanmazlar. Ek olarak deizmde her şeyin akıl yolu ile kavranabileceğine inanılır.
Deist ne demektir ve deistler neye inanırlar?
Deizm inanç felsefesini benimseyen kişilere 'deist' denir. Deistlere göre tüm evreni yaratan bir tanrı vardır ancak sonrasının yalnız akıl yolu ile kavranabileceğine inanırlar. Tanrı dışında cennet, cehennem, melek, şeytan, haram, dua, ibadet başta olmak üzere hiçbir şeye karşı inan duymazlar. Deistler için tek mutlak doğru tanrıdır. Deistler akıl yolu ile tüm bilgilere varabileceklerini düşünürler.
Bazı deistlere göre insan ruhu ölümden sonra reenkarne olarak tekrardan var olur.
Kimi deistler ölümden sonra yaşama ve reenkarnasyona inanırken kimileri ise direkt olarak ölümden sonra gelen başka bir dünyaya inanmazlar. Aynı zamanda bazı deistler ruh ölümüne inanırken diğerleri ise ruhun ölümsüzlüğüne inanırlar. Ek olarak evrim teorisine inanan ve bunu mantıklı bulan deistler de vardır ancak deistler özet olarak yalnızca Tanrı'nın varlığına inanan, geri kalanına inanmayan ve akıl yolu ile sağduyulu davranarak her şeyi akıl süzgecinden geçirmeyi benimsemiş kişilerdir.
Deizm felsefesi nasıl ortaya çıktı?
Deizm sıkça Ateizm ile karıştırılan bir terimdir. Tarih boyunca da çoğu zaman Tanrı'ya inanmamak ile yalnızca Tanrı'ya inanan bu iki kavram sıkça karıştırılır. Dolayısıyla da deizm kavramı aslında ilk olarak deist insanların kendilerinin ateizmden farklı bir felsefe benimsediklerini belirtmek amacıyla kullanılır. Deizmin eski zamanlardan beri var olduğu düşünül ancak ilk olarak 17. yüzyılda İngiltere'de kullanılmaya başlamıştır. 17. yüzyıl ile birlikte Avrupa kendi devrimini yaşar ve dogmatik, skolastik düşüncelerin esiri olan Avrupa Rönesans gibi bir Aydınlık Çağ'a girer. Rönesans dönemindeki hümanist düşünce ile birlikte farklı din felsefeleri de gün yüzüne çıkmaya, dinde sorgulanabilmeye başlar.
Bir ilahiyatçı olan Pierre Viret'in 'Cenova 1564' isimli eseri, deizm teriminin ilk olarak kullanıldığı eserler arasında yerini alır.
Viret, deizmi Hz. İsa ve Hristiyanlığı reddeden bir grup ateist filozof olarak tanımlar. Deizm başlarda ateizm ile eşleştirilmiştir ancak sonrasında Dryden'in 1682 yılnda Religio Laici adlı şiirine Samuel Johnson'un 1755 tarihinde bir sözlük eklemesi sonucu deizmin aslında ne olduğu açığa kavuşturulmaya çalışılır ancak doğru tanımlayamazlar. Deizmin en yaygın görüldüğü yer olan ve eseri ile deizmin üstadı olarak kabul edilen Cherburyli Lord Herbert'in fikirleri doğrultusunda deist olduğunu itiraf eden ilk kişi ise Charles Blount'tur. Deizm; David Hume, Newton, Kant ve Voltaire gibi isimler sayesinde hem topluma yayılır hem de insanların zihnin de daha iyi pekişir. Özellikle de Britanya, Fransa, Almanya ve ABD'de yayılmış olan deizmin doğuşunda; Rönesans, Amerika Devrimleri ve Fransız İhtilali'nin oldukça büyük bir payı vardır.
Deizm, 17. yüzyılda Avrupa, 18. yüzyıl itibariyle de Amerika'da etkinliğini gösterir.
İlk olarak İngiltere'de yaygınlaşan deizmin yayılmasında ünlü İngiliz düşünür Edward Herbert önemli bir yerdedir. Deist olduğunu açıklayan ilk düşünür olan Charles Blount'un intiharından sonra yazdığı 'Summary Account of Deist’s Religion' isimil eseri ise deizmin yapı taşlarından birisi olur. Sonrasında diğer düşünürler de fikirlerini yazdıkları kitapları yayımlamıştır ve eserlerinde doğal dinden bahsederler. Yalnızca aklı değil ahlakı da esas alan deistlerden olan John Toland, deizmin en önemli temsilcilerindendir ve Pentheistikan isimli eserinde bu felsefenin temellerini konu edinir. En önemli Fransız deistlerden birsi olan Volteire ise deizmi Newton'un fizik ve tabiat kanunu doğrultunda ele alır. Rousseau ise deizmi Voltaire'e göre daha romantik yerden alır.
Amerika'da ise Thomas Paine'in Akıl Çağı isimli kitabı ile birlikte deizm felsefesi yayılmaya başlar. Deizm, Avrupa'daki İngiliz, Fransız ve Alman aydınları arasında dini bir felsefe olarak yayılmasının ardından Amerika'da da Thomas Paine sayesinde yayılır.
Deizmin Tanrının varlığına dair argümanları nelerdir?
Deizm yalnız bir dini görüş değil aynı zamanda da bir felsefi görüştür dolayısıyla her felsefi görüşte olduğu gibi deizmde de argümanlar vardır.
Kozmik Argüman: Kozmik argümana göre her şeyin bir nedeni vardır ve hiçbir şey nedensiz yere var olmaz. Bu argümanda bir neden sorusu bir de bu sorunun nedensellik ile gelen kanıtı yer alır. Bu argümanda ilk nedene kadar inilir ve bu şekilde Tanrı'ya varılır. Argümana göre nedensiz olan tek temel varlık Tanrı'dır. Argüman; var olan her şeyin bir sebebi vardır, bütün yasalar bir koruyucuya sahiptir ve evrenin bir sebebi vardır şeklinde sıralanır.
Doğa Yasası Argümanı: Doğada tutarlı ve bilinir yasalar olduğuna ve bu yasaları koyan yüce bir varlık yani Tanrı'nın var olduğunu düşünen bir argümandır. Argüman; doğayı yöneten yasaların varlığı, bu yasaların koruyucu ve koruyucunun yüce bir varlık olarak görülmesi şeklinde sıralanır.
Teleolojik Argüman: Bu argüman için dizayn veya tasarım argümanı da denildiği zamanlar olur. Bu argümanda zaman ile evren arasında bir benzerlik vardır. Saat, saatçi sayesinde var olur bu argümandan yola çıkarak da evrenin var olması için yüce ve bilge bir varlığın gücüne ihtiyaç vardır. Bu doğal evrenin ve en ince ayrıntısına kadar düzenlenmiş doğal dünyanın var olmasını açıklayan tek neden Tanrı'nın varlığıdır.
Deizmin Türleri Nelerdir?
Panteizm: Tüm evrenin, varlıkların Tanrı'dan ibaret olduğuna inanılır. Bu inanışa göre Tanrı her yerdedir. Örneğin bakılan bir yüzde dahi aslında Tanrının sureti yer alır.
Panendeizm: Bu inanışa göre Tanrı evrenin kendisidir ve tüm evreni, herkesi kendi özünden yaratmıştır. Yani panendeizm inancına göre her şey Tanrı'nın kendisinden gelir.
Spritüal Deizm: Spritüal deizmde Tanrı'nın kainatı oluşturduğuna ancak sonrasına karışmadığına inanılır. Ek olarak karma, reenkarnasyon ve sonsuz ödül gibi durumlara da inanılır.
Deizm ile teizm arasındaki fark nedir?
Aslına bakılırsa deizm ve teizm birbirinden oldukça farklı iki dini görüştür. Teizme Hristiyanlık, Yahudilik ve İslamiyet gibi inançlar girer. Bu inanç sistemlerinde Tanrı bütün kainatı yaratır ve müdahalesini asla esirgemez. Fakat deizmde ise yüce varlık olan Tanrı evreni yalnızca yaratır ancak sonrası tamamen akıl ve ahlak temellidir. Teizmde deizmin yok saydığı ahiret, melek, şeytan, ibadet, peygamber, vahiy gibi pek çok dini duruma inanılır, dualar edilir. Dolayısıyla sadece Tanrıya inanmaları ortak olan bu iki dini görüşün de başka hiçbir ortak yönü yoktur.
Günümüzde deizm klasik ve modern olmak üzere ikiye ayrılır.
Tanrı ile konuşma veya karşılaşmaya inanılan klasik deizmde Tanrı'yı anlamının insan aklı ile mümkün olmadığına inanılır. Modern deizmde ise klasik deizm ile modern felsefe harmanlanarak bilim ile yeni bir bakış açısı elde edilir. Türkiye'de 2017'de yapılan bir araştırmaya göre insanların %6'sı; yaratıcı güce, aklın yol göstermesine inanılan ve Tanrı dışındaki diğer dini bilgilerin yok sayıldığı deizme inanıyor. Gün geçtikçe artmasıyla da gündem olan deizm aynı zamanda Yaşar Nuri Öztürk'e Tanrı'ya iman etmenin en samimi yolu olarak görülür. Günümüzde de hem Türkiye hem de dünya nüfusunda deizm felsefesini benimseyen birçok insan vardır.
Yorum Yazın