Rusları Yıllarca Hakimiyeti Altına Alan ve Orta Asya'ya Hükmeden Türk Hanlığı: Altın Orda
Bu yazımızda yine sizlere kısa, sade, anlaşılır ve doğru tarih bilgileri vermeye devam ediyoruz. Burada, 16 Türk Devleti içerisinde de adı zikredilen, Altın Orda Devleti hakkında birtakım malumatı arz etmeye gayret göstereceğiz. Altın Orda Hanedanlığı, Türk Tarihi içerisinde mühim bir yeri olmakla beraber, esasında çok iyi bilinmeyen bir teşkilattır.
Altın Orda Hanedanlığı aslında kimlerdir ?
Altın Orda'yı oluşturanlar Moğol muydu ?
Türk Tarihindeki önemi nedir ?
gibi sualler üzerinden bu hanedanlığı inceleyeceğiz.
Altın Orda İsminin Kökeni
Hanedanlığın adı ilk başta 'Altın Orda' değildi. Kendilerine Cuci Ulusu diyorlardı. Orda namı, Cuci Ulusunda 1290'lardan sonra kullanılmaya başlanmıştır ve umumiyetle hanedanlığın kapladığı vatan topraklarını ifade etmiştir.
Orda=Ordu demektir. Bunun dışında saray, yurt, ordugah manalarında da kullanılmıştır. Aynı zamanda orda kelimesi, Hükümdarın çadırının bulunduğu yeri de ifade etmektedir.
Altın Orda tabiri ise ilk defa 1564 yılında yazılmış olan bir Kazan Kroniğinde geçmektedir. Bu kelimenin kökeni ise Han'ın ordugahı ile alakalıdır. İbn Battuta Seyahatnamesinde Han'ın altınlarla süslenmiş çadırlarda oturduğu yazılıdır. Tahminlere göre, buna istinaden Altın ve Orda kelimeleri birleştirilerek Altın Orda tabiri oluşturulmuştur. Türkçe'de hanedanlığa Altın Ordu da denmektedir, bu konuda bir yanlışlık yoktur.
Cengiz Han'ın Öncülüğü
Cengiz Han hayattayken fethettiği toprakları oğulları Çağatay, Ögedey, Cuci ve Tuluy arasında paylaştırmıştı. Cuci'nin namına Dest-i Kıpçak ismiyle tabir edilen, Altay dağları ve batı Sibirya'dan itibaren fethedebildiği bütün topraklar vadedilmişti.
Fakat Cuci 1227'de hayatını kaybetti. Bunun üzerine oğlu Batu, başarılı seferlerle birçok bölgeyi hakimiyeti altına alarak Altın Orda Hanedanlığını teşkil etti. Batu Han yaptığı başarılı seferlerle bütün bozkıra hakim olmuştu fakat ortada bir sorun vardı. Hakimiyet altına alınan topraklardaki konar göçer Kıpçak ve Türk nüfusu çok fazlaydı. Esas Moğol nüfusu ise Karakurum'da idi. Bu sebeple Cuci Ulusu, tıpkı kaynar suya atılan bir avuç buz gibi, zamanla eriyerek Türkleşmeye başladılar.
Altın Orda'nın Müslümanlığı Kabulü
Batu Han'ın başarılı seferleriyle sınırlar fazlaca genişledi ve hanedanlık büyüdü. Ondan sonra yerine iki oğlu Sartak ve Ulakçi geçtiyse de bunlar iktidarı ellerinde tutamadılar. Batu Han'ın kardeşi Berke, Han olarak tahta geçti.
Ötemiş Hacı'nın tarihinde, Berke Han'ın anadan doğma Müslüman olduğu yazar. Diğer kaynaklarda ise Berke Han huzuruna gelen Müslüman dervişlerin birtakım etkileyici faaliyetlerinden söz edilir. Bu, mitlerin yanında, Berke Han'ın Müslümanlığı kabul etmesinin en büyük etkeni Memlükler ile girdiği ilişkilerdir.
Berke Han, en çok Hülagü ile savaşıyordu. Memlükler, kendilerini tehdit ettiği için Hülagü'yü istemiyor, Berke Han'ı destekliyordu. Yollanan birçok elçiyle Berke Han, hak dinine davet ediliyor, Hülagü ise kafir ilan ediliyordu.
Hanedanlıkta İslamiyet'in Yayılışı
Berke Han İslamiyeti kabul ettiyse de ondan sonra gelen hanlar dine pek önem göstermediler. Berke Han'dan sonra başa gelen Mengü Timur, Altın Orda'yı Moğollardan ayrı müstakil bir konuma getirdi. 1260'da Moğol İmparatorluğunun başkenti Karakurum'dan Çin'in içindeki Hanbalık bölgesine çekilince, Altın Orda'nın Moğollar ile arasındaki mesafe açılmış ve iletişim kesilmişti.
Mengü Timur kendi adına para bastırarak bağımsızlığını ilan etti. Hükümdarlığı süresince, Hülagü'nün takipçileri olan İlhanlılar ile mücadele etti. Rus knezliklerini de kontrol altına almaktan geri durmadı. Yaklaşık 1280-82 yıllarında Mengü Timur'un kardeşi Tuda Mengü tahta geçti.
Tuda Mengü'nün Garip Kişiliği
Ötemiş Hacı'nın yazdığı kaynakta Tuda Mengü hakkında, 'akılsız ve çok deli kişiydi' ifadeleri zikredilir. Ötemiş Hacı, Tuda Mengü'nün akılsız olmasına rağmen, beylerin ittifak edip bir işi söylediklerinde Han'ın onları dinlediğini söylüyor. Ötemiş Hacı'nın kitabında anlattığı bir hikaye şöyledir:
'Derler ki, Tuda Mengü bir gün ordusuyla İdil Nehri'ni geçerek sefere çıktı. Han'ın bir huyu vardı ki deliliği tuttuğu vakit kimseyi dinlemezdi. Yine böyle deliliği tuttu, durduğu yerden 15 gün hareket etmedi. Ordunun azığı tükendi, perişan oldular. Beylerden birisi Han'ın, eşini özlediğini ve bunun için deliliğinin tuttuğunu iddia etti. Tüysüz bir oğlanı kadın kılığına sokup Han'a göstermeyi önerdi. Bunun üzerine bir askeri kadın kılığına sokup Tuda Mengü'ye gösterdiler. Han, 'bizim evde de böyle birisi vardı' diyerek atına binip kadın kılığına girmiş askeri takip etmeye başladı.'
Ötemiş Hacı, hikayenin sonunda 'bazıları bu hikayeyi daha uygunsuz bir şekilde anlatırlar' diyor.
Özbek Han Devrinin Başlangıcı
Tuda Mengü zihni rahatsızlıkları sebebiyetiyle tahtta fazla duramadı. Tula Buga için hükümdarlığını bıraktı. Bu dönemlerde hanedanlıkta mühim konumu olan komutanlar saltanata müdahale etmeye başladı. Bunlardan en tanınanı Nogay Mirza, Tula Buka'nın tahttan indirilmesine sebep oldu. Tula Buka'nın kısa saltanat döneminden sonra yerine Mengü Timur'un oğlu Tokta Han'ı geçti.
Bu Han çok güçlü ve başarılı birisiydi. Nogay Mirza'nın kontrolüne girmedi. Tokta Han, kendi oğlundan başka Han soyundan gelen herkesi öldürttü. Fakat oğlu İlbasar beklenmedik şekilde yaşamını kaybedince bu sefer Tokta Han, yaptıklarına pişman oldu. Zira hanedanın soyu tükenmişti.
Tokta Han zamanında öldürttüğü kardeşi Tuğrulca'nın eşi Gelin Beyalun ile evlenmişti. Beyalun bu katliamlar sırasında küçük bebeği Özbek'i ülkeden kaçırarak İnal Beğ'in yanına göndermişti. Tokta Han ölüm döşeğindeyken Beyalun Hatun bu yaptığı gizli işi ona haber verdi. Tokta Han, saltanat devam edeceği için çok sevindi. Özbek'in tahta getirilmesini emretti fakat Özbek Han'ın tahta çıkışını görmeye ömrü yetmedi.
Özbek Han Saltanatı
Özbek Han devrinde hanedanlık çok iyi bir dönem yaşadı. Evvela, İslamiyet ülkenin her yerinde yayıldı. Bunun yanında mimari alanda önemli işler yapıldı. Cami ve medreseler inşa edildi. 1335'li yıllarda İranlı tarihçi Hamdullah Kazvini tarafından ilk defa Özbekler tabiri kullanıldı. Tarihçi Özbek Han'ın askerleri için bu tabiri kullanıyor ve Altın Orda için Özbek Memleketi diyordu.
Özbek Han'ın vefatından sonra önce büyük oğlu Tinibek 1341'de tahta çıktı fakat 1 seneden fazla kalamadı. Ondan sonra Canibek Han 1342-57 yılları arasında hüküm sürdü. Canibek Han'ın en büyük marifeti, yıllardır süren İlhanlılar ile Altın Orda arasındaki savaşa son vermesiydi. Zira Canibek Han, Azerbaycan'ı İlhanlıların elinden almıştı. Han, 1357'de taht kavgası için oğlu Berdibek tarafından öldürüldü. Berdibek tahtı kazanmıştı fakat o da fazla hüküm süremedi 1360 yılında vefat etti.
Toktamış'ın Han Oluşu
Berdibek Han'ın vefatından sonra hanedanlık 20 yıllık bir karışıklık içerisine girdi. Mamay Mirza yönetimi ele almıştı fakat kendini han ilan edemiyordu. Çünkü o bir Mirza idi ve han soyundan gelmediği için halk onun hükümdarlığını kabul etmezdi. Ruslar, hanedanlığın bu karışıklığından yararlanarak güçlendiler. Mamay'ın önemli başarıları da oldu. 1370'de Kırım'ı aldı 1378'de Ruslar üzerine başarılı saldırılar gerçekleştirdi.
Bu karışıklık devresi sıralarında Toktamış ise Timur'a sığınmıştı. Timurlenk, Toktamış'ı dost bildi, onu sevdi ve ona kucak açtı. Toktamış'a emrine ordu vererek savaşması için destek çıktı. Toktamış birkaç kez başarısız olduysa da Timur hiçbir zaman ona boyun çevirmedi. En sonunda Toktamış, Mamay Mirza'yı mağlup etmeyi başardı. Mamay Kırım'a kaçarak Cenevizlilere sığındıysa da canını kurtaramadı.
Böylece Toktamış, Timur'un desteğiyle Han oldu ve Altın Orda'yı yeniden topladı.
Timur ile Toktamış Han Çekişmesi
Toktamış Han fazlaca güçlenmişti ve Timur'un hanesine göz dikmeye başladı. Evvela 1383'te Harezm'de kendi adına para bastırdı. Daha sonra 1385'te Tebriz'i ele geçirdi. Toktamış Han bu faaliyetleriyle açıkça Timur'un hanesine tecavüz ediyordu ve buna sessiz kalınamazdı. Timur'un oğlu Mirinşah, Toktamış'ı mağlup etmeyi başardı. Fakat savaş henüz yeni başlıyordu.
Toktamış Han yenildiyse de kaçmayı başarmıştı. Timur'u bozkıra çekmeyi planlıyordu. 1391 yılında aralarında mektuplaşmalar başladı. Toktamış alttan alarak zaman kazanmak istiyordu. Timur ise söylenenlere inanmıyor, Toktamış Han'ı nankörlükle suçluyordu. Savaş kaçınılmazdı, Orta Asya'ya iki hükümdar çok gelmişti.
Timur, Toktamış Han'ı evvela 1391'de Kunduzca'da, daha sonra ise 1395 yılında Terek Irmağı boyunda büyük yenilgilere uğrattı. Toktamış Han kaçarak Litvanya kralına sığındı. Timur ise önce Astrahan'ı daha sonra Altın Orda'nın bir zamanlar merkezi olan Saray şehrini yağmaladı. Taş üstünde taş, baş üstünde baş bırakmadı.
Özet ve Netice
Timur'un bu son darbesinden sonra Altın Orda hanedanlığı fiilen dağıldı. Edigey Mirza yönetimi ele geçirip bir canlanma sağlandıysa da onun ölümüyle bu teşebbüs de sonuçsuz kaldı. Timur Altın Orda'yı yıkarak, istemeden Rusların yükselmesine neden oldu. Altın Orda'nın dağılmasından sonra, tıpkı Anadolu Beylikleri Dönemi gibi bölgede birçok hanlık oluştu. Kazan Hanlığı, Altın Orda neslinden gelenlerden oluşuyordu. Güçlü bir yönetim sağlamışlardı fakat onlar da Rusların yükselişi karşısında duramadılar. 1552'de Kazan Hanlığı Ruslar tarafından yıkılınca, Cuci Ulusu tarihe karışmış oldu.
Altın Orda tarihi, Rusya tarihini anlamak açısından çok mühimdir. Rus knezlikleri Altın Orda teşkilatını örnek aldılar. Ruslar, çar unvanını ilk defa Altın Orda hanları için kullandılar. Aynı zamanda Altın Orda, Rusların giyim-kuşam tarzına da tesirlerde bulundu.
YARARLANILAN ESERLER
KAYNAKLAR
Şerefüddin Ali Yezdi-Zafername, Selenge Yayınları, İstanbul 2013
Ötemiş Hacı-Çengiz-Name Haz. İlyas Kemaloğlu, TTK, Ankara 2014
ARAŞTIRMALAR
A.Yu.Yakobovski-Altın Ordu ve Çöküşü, Çev. Hasan Eren, TTK, Ankara 2000
İsmail Aka, Timur ve Devleti, TTK, Ankara 2014
MAKALELER
M.Fuat Köprülü-Altın Ordu'ya Ait Yeni Araştırmalar, Belleten, V/19 (1941) syf.396-436
İlyas Kemaloğlu (Kamalov), Altın Orda Devleti’nin Adı Üzerine, TDA, Sayı 141, s. 115-121.
Harunnisa Alan, Altın Orda Hanlığında Hakimiyet Anlayışı ve Karaçi Beylerinin Ortaya Çıkışı, Tarih Dergisi, s54 (İstanbul 2012) syf. 1-20
Yorum Yazın
Geçmişimize ve atalarımıza saygım sonsuz fakat o kadar boktan bir devlet millet haline geldik ki geçmişimiz dışında övünecek bir bokumuz kalmadı...
Övünen övünsün ben almıyım valla :)
100 bin atlı ile Moskova'ya akın düzenleyen Atalardan sürgün edilen torunlara. Atsız Ata yazmış "Çin'de kırkbir çeriyle ihtilal yapan kimdi? Peki o uslanmaz ... Devamını Gör
Okumaktan büyük bir keyif aldım onedio da bu tarz yazıları daha çok görmek istiyoruz.