Bir Kereden Bir Şey Olmaz Mantığını Yerle Bir Eden "Kırık Cam Teorisi" Nedir ve Türkiye'de Olsa Nasıl Olur?
Kırık cam ya da pencere, Amerikalı suç psikoloğu Philip Zimbardo'nun 1969 yılında yapmış olduğu bir deneyden esinlenen ve kentsel bozukluk üzerine açıklamalar yapan bir teoridir. Teorinin ilginç yanı aslında bu yazıyı okudukça Türkiye'de ne kadar geçerli bir teori olduğunu fark edecek ve kent yaşamımızı derinden sorgulayacaksınız. Son zamanlarda başta İstanbul olmak üzere Türkiye'de suç oranlarının artışını bu teoriyle açıklamak mümkündür. Yazıyı okuyunca ne dediğimi anlayacaksınız.
İyi okumalar dilerim.
Öncelikle teorinin kısaca bir tanımını yapalım.
Kırık cam teorisi ya da diğer adıyla kırık pencere teorisi, insanları suça iten faktörler ve suçu engelleyen durumlar üzerine ortaya konmuş bir teoridir. Teori, insanların ya da sadece bir kişinin suç işlemesinin başkalarını nasıl suça teşvik edici olduğunu açıklar. ABD’li suç psikoloğu Philip Zimbardo 1969 yılında yaptığı bir çalışma ile bu teoriye ismini vermese bile konuyu ortaya atar.
Zimbardo teoriyi kanıtlamak için bir deney yapmaya karar verir.
Zimbardo, bir deney çalışması yapmak için iki grup seçer. Toplumun suç oranının yüksek olduğu getto diye tabir edilen ve maddi durumun kötü olduğu Bronx bölgesini ve yüksek yaşam standartlarına sahip olan, daha ayrıcalıklı kesimlerin yaşadığı Palo Alto bölgesini esas alır. Bu bölgelere 1959 model, plakasız ve kaputu açık birer araba bırakır.
Başka birinin yaptığı suçu onlar da yapmaya başladılar.
Arabaların bırakılmasından üç gün sonra Bronx bölgesindeki araba tamamen yağmalanmış ve çok kötü haldeyken Palo Alto’daki araca kimse dokunmamıştır bile. Bunun sonucunda Zimbardo ve birkaç yardımcısı sağlam olan aracın yanına gider ve bir alet yardımıyla araca zarar verir. Birkaç darbeden sonra Palo Alto’da yaşayan insanlar da araca zarar vermeye başlar ve bir süre sonra otomobil büyük hasar almış olur.
Bir cam kırılırsa diğerleri de onu takip eder.
Bu deneyin sonucunda Philip Zimbardo şu sonuca ulaşır: “İlk camın kırılmasına ya da çevreyi kirleten ilk duvar yazısına izin vermemek gerek. Aksi halde kötü gidişatı engelleyemeyiz.”
Başka iki sosyolog kırık camlar teorisini suç terminolojisine dahil etmiştir.
1982 yılında Kelling ve James Atlantic Monthly dergisinde “Kırık Camlar – Polis ve Mahalle Güvenliği” isimli bir makale yazmış ve teori günümüzdeki şeklini almaya başlamış. Kelling ve James’in makalesinde Zimbardo’nun deneyine işaret ederek örneğin bir binanın “bir penceresinin kırılması ve tamir edilmemesi durumunda yakında tüm pencerelerinin kırılacağı” konusunda hemfikir olmuşlardır. Bu tarihten sonra da kırık cam teorisi suç teorisi olarak kullanılmıştır.
Bir sorun hemen çözülmezse bunu diğer sorunlar izler. Bizdeki "yılanın başını küçükken ezeceksin" mantığına benziyor.
Bu teoriye göre kırık cam kırık kalmaya devam ederse bu onunla kimsenin ilgilenmediği anlamına gelir. Kırık cam insanlara “ne istersen yap çünkü kimse bunu umursamıyor” sinyalini verir. Dolayısıyla herkes tarafından görülebilen küçük bozulmalar, eksiklikler, düzensizlikler (kırılan camlar) derhal onarılmadığında bu durum zincirleme ve sarmal bir etkiye yol açar. Öyle ki normalde kurallara uyması beklenen kişiler de bu zincirleme etkiye dahil olur.
Bir kereden bir şey olmaz dememek gerekiyor.
Kırık cam teorisi anlayışının temelinde “Taviz, tavizi doğurur.” düşüncesi vardır. Teori bu anlayışın ne kadar doğru olduğunu kanıtlar ve bir kereden bir şey olmaz demenin ne kadar yanlış olduğunu gösterir. Bu teori sadece bilim dünyasını ilgilendirmekle kalmamış, birçok yerel polis teşkilatı kırık camların önemini keşfedip görmezden gelinen küçük suçlar konusunda daha dikkatli olmaya başlamıştır. Örneğin New York polisi, önce küçük suçların peşine düşmüştür. Metroya bilet almadan binenleri, apartman girişlerine tuvaletini yapanları ve kamu malına zarar verenleri yakalayıp haklarında işlem yapmıştır.
Küçük bir sorun daha sonra büyük bir soruna dönüşür.
Kırık cam teorisi sadece suç konusu ile sınırlı değildir. Özellikle rekabetin egemen olduğu iş yerlerinde başarısızlığın ve verimin düşmesinin nedenlerini anlamak için de bu teoriden faydalanılır. Hayatın her alanında karşımıza çıkan ve küçük sorunların büyük sorunlara dönüşmesine neden olan kırık camları Amerikalı yazar Micheal Levine birçok örnekle açıklamıştır.
Kırık cam teorisini günlük hayatın her alanında örneklendirebiliriz.
Büyük bir restoran zincirinin bir şubesinde tuvalet kağıdı tükendiyse restoran sahiplerinin müşteri ihtiyaçlarını önemsemediğini gösterir. Böylelikle, müşteri bu restoranda yemeklerin uygun şekilde hazırlanmadığını düşünebilir. Prestijli bir giyim mağazasındaki ilgisiz bir kasiyer bir kırık cam örneğidir. Üzerinde agresif bir slogan olan bir tişört ile çalışan kişi bazı müşterilerin başka dükkanlardan alışveriş yapmasına neden olur ve müşteriyi uzaklaştırır. Reyonlarda kötü sergilenmiş bir ürün ‘kırık cam’ olabilir. Müşteri ürünü neden iade edemediğini sorduğunda “kural bu” denmesi “kırk cam” olabilir. İyi hazırlanmamış bir menü ‘kırık cam’ olabilir. Bir çalışan bir şirkete ne gerekçeyle olursa olsun zarar vermeye başlamışsa bu da bir kırık cam örneğidir.
Ortamdaki düzensizlik suç oranını ikiye katlıyor.
Düzensizlik ile suç oranı arasındaki ilişkiyi açıklamak isteyen Keizer ve arkadaşları bunun için bir deney yapmıştır. İki farklı çevrede dışarı sarkacak ve içinde görülecek şekilde 5 Euroluk banknotlar bulunan zarfları posta kutularına yerleştirmişler ve oradan geçenlerin ne kadarının bu zarfları çalacaklarını gözlemlemişlerdir. Yoldan geçenlerden geniş bir grubun (%13), bu zarfları aldığı ortaya çıkmıştır. Eğer posta kutusu grafitiyle kaplıysa, yani üzeri yazıyla boyanmışsa hırsızlık yapanların oranı ikiye katlanmıştır.
Önemli olan kırık camlar değil, ilettikleri mesajdır.
Kırık cam teorisine göre suçla mücadelede, kentlerin düzenli ve bakımlı olması oldukça önemlidir. Yani teori bir kentte yaşayanların, o kentin düzenliliği ölçüsünde toplumsal yaşama uyumlu ve düzgün davranacaklarını ileri sürer. Temiz ve düzenli bir çevre, o bölgenin izlendiğini ve yasa dışı davranışlara izin verilmeyeceğini bildirir. Tersine, bakımsız bir çevre, terkedilmiş binalar, duvar yazıları, çöp yığınları bölgenin izlenmediği ve orada yaşayanların sorumsuz davrandıkları sinyalini vermektedir.
Erkenden müdahale etmek suçları önlüyor diyor eski belediye başkanı.
Eski New York Belediye Başkanı Rudy Giuliani'ye New York'ta işlenen suçlarla nasıl mücadele ediyorsunuz diye sorulduğunda şu yanıtı vermiştir. 'Metruk bir bina düşünün. Binanın camlarından biri bile kırık olsa, o camı hemen tamir ettirmezseniz, çok kısa sürede, oradan geçen herkes bir taş atıp, binanın tüm camlarını kırar. Ben ilk cam kırıldığında hemen tamir ettirdim. Bir elektrik direğinin dibine ya da bir binanın köşesine, biri, bir torba çöp bıraksın. O çöpü hemen oradan kaldırmazsanız, her geçen, çöpünü oraya bırakır ve çok kısa bir sürede dağlar gibi çöp birikir. Ben ilk konan çöp torbasını kaldırttım.'
Yorum Yazın