Öğrenmezseniz Çok Şey Kaybedeceğiniz 39 Mantıklı ve Faydalı Kavram
Twitter’daki Gurwinder adlı kullanıcı, herkesin bilmesi gerektiğini düşündüğü 39 yararlı ve mantık çerçevesi dâhilin ortaya atılmış konsepti, kavramı ve anlayışı paylaştı. Biz de sizler için çevirdik. Kendisinin illaki bilmemiz gerektiğini düşündüğü şeyleri merak ediyorsanız içeriğimize buyurun. 👇
1. Toplumsal kanıt (bilgi verici sosyal etki)
Ne yapacağımızdan emin olmadığımızda dış kaynaklara başvurarak karar verir ve diğer insanları kopyalarız. Mesela, Sylvan Goldman alışveriş arabası fikrini bulduğunda insanlar kötü durdukları için arabaları kullanmamıştı. Goldman da oyunculara para basıp mağazalarında arabaları kullanmalarını istedi. Sonrasında herkes arabaları kullanmaya başladı.
2. Twyman yasası
Veriler ne kadar sıra dışı veya ilginçse, hatalı olma olasılıkları o kadar fazladır. Bunun nedeni ise, hata ve veri manipülasyonunun, gerçekten sıra dışı (yani beklenmedik) sonuçların elde edilmesinden çok daha yaygın olmasıdır.
3. Sahne ışığı (spotlight) etkisi
Sıklıkla başkalarının her hareketimizi gözlerini kırpmadan izlediği endişesine kapılırız. Ancak kimse bizimle bizim kadar ilgilenmez. Başkalarına nasıl göründüğümüzü, başkalarının bizim onlara nasıl göründüğümüzü umursamayacakları kadar çok önemsiyoruz.
4. Görece mahrumiyet
İnsanların bir dertlerini hâlihazırda çok daha kötü bir durumla karşı karşıya oldukları için görmezden geldiği yanılgı durumudur. Mesela, 'Y olurken nasıl olur da X'den söz edersin?' denir. Bu mantıkla insanların, kelimenin tam anlamıyla evrendeki en kötü şey haricinde hiçbir şeyden söz etmemesi gerekir.
Not: İngilizcesi relative privation olan bu kavram, görece yoksunluk anlamına gelen relative deprivation'a benzese de aynı şeyi ifade etmemektedir.
5. Beklenti etkisi
Gördüğümüz şeyleri görmeyi umduğumuz şeylerle etkileriz. Mesela, Peter ve Susanne Brugger adlı araştırmacı çift, insanlara yukarıda görseli göstermişler. Ekim ayında çoğu insan ördek gördüğünü ifade ederken Paskalya Bayramı'nda tavşan gördüklerini söylemişler.
6. Shirky prensibi
Kurum ve kuruluşlar, çözümü bizzat kendileri olan sorunların devamlılığını sağlamaya çalışır. Var olmaya devam etmelerinin ve büyümelerini sağlamanın en iyi yolu budur. Bu duruma örnek olarak planlı eskitme ve çeşitli endüstri kompleksleri (askerî, hapishane, ecza vb.) verilebilir.
7. Gibson yasası
Hukuk ve siyaset meselelerinde herkes ilgili konuda uzman olup kendisiyle aynı fikirde olan birini bulabilir. O konuda doktora yapmış olmak bir insanı haklı çıkarmaz, hatta çoğunlukla uzman olanları yanlış yapma konusunda ustalaştırır.
8. Kafa şişirme darboğazı
Çevrim içi içerikleri tükettiğimizde bir şeyler öğreniyormuş gibi hissedebiliriz ama içeriklerin %90'ı boş laf, tık tuzağı ve pazarlama ürünlerle dolu işe yaramaz ve gereksiz şeylerdir. Kafamızı şişirerek diğer şeyleri engelliyoruz. Bu yüzden de aslında aptallaşırken daha zeki olduğumuzu hissediyoruz.
9. İnanç azmi
Düşüncelerimiz duvardaki tuğlalar gibidir. Her bir birbirini desteklerken diğerlerinden destek alır. Bir düşünceyi değiştirmek, üzerine kurulu tüm düşünce ve inançları yıkmak demektir. Böylesine bir yıkıma katlanmak zor olduğundan ve çarpık bir binayla yaşamak çok daha kolay geldiğinden, insanlar o her şeyi yıkacak tuğlanın oynamasına nadiren müsamaha gösterir.
10. Proteus etkisi
Sanal ortamlarda insanlar avatarlarına dönüşür. Örneğin, 'seksi' bir avatara sahip olan insanlar daha flörtöz olma eğilimi gösterir. Bu da insanların kişiliklerinin büyük ölçüde toplumun beklentilerine göre şekillenen performanslardan ibaret olduğunu gösterir.
11. Haber-piyasa uyumu
Haberler ve reklamlar birer üründen ibaret olduğundan piyasaya göre şekillenirler. Bir haber gündeme ne kadar uygunsa ve tüketicinin talebi çoksa, yalnızca izleyicilerin etkileşime geçeceği şekilde hazırlanmış olma olasılığı o kadar yüksektir. Bu yüzden doğruluğuna çok da güvenilmemesi gerekir.
12. Fredkin paradoksu
İki seçenek ne kadar benzer duruyorsa, verilecek karar o kadar önemsiz, ikisinden birini seçmek ise o kadar zordur. Sonuç olarak, zamanımızı en çok en önemsiz kararları vermeye çalışırken harcarız.
13. Cunningham yasası
İnternette doğru cevabı bulmak için soru sormamak, bunun yerine yanlış cevabı paylaşmak gerekir. Zira çevrim içi kullanıcılar, insanlara yardımcı olmak yerine onları eleştirmekle daha fazla ilgilenir.
14. Takipçi tutma
Çoğu fenomen, kültürel düşmanlara saldırarak isim yapar. Büyümekte olan takipçileri de daha fazla saldırı gerçekleştirmelerini talep eder. Bu durum, yağmurun sürekli yağmasını isteyen Aztek rahiplerinin görmedikleri varlıkların öfkesini dindirmek için kurban verip durmalarına benzer.
15. Manşeti gömme
Haberlerin en önemli tarafını önemsiz olarak nakletmek isteyen gazeteciler, bunu haberin en altına gömerek ve mümkün olduğunca kısa şekilde bahsedere yapar. Ayrıca diğer tarafları vurgulamak için başlığı ve anlatım biçimini de değiştirirler. Örneğin, yukarıdaki görselde Çin'in askerî harcamalarının artışından başlıkta bahsediliyor. Çin'in harcamalarında çok az bir artış söz konusuyken büyük artış yaşanan ABD harcamalarından hiç bahsedilmiyor.
16. Benjamin Franklin etkisi
Bizden hoşlanmayan birinin bize iyilik yapmasını sağlayarak bizden hoşlanmasını sağlayabiliriz. Zira insanların kişilikleri, kendilerine anlattıkları bir öykü gibidir. Yaptıkları şeylerin kişilikleriyle uyumlu olması gerekir. Bu yüzden bize nezaket gösterdiklerinde kendilerine bizi sevdiklerini söylerler.
17. Uyumsuzluk teorisi
Güveler ay ışığında hareket edecek şekilde evrim geçirmiş. Elektrikli lambaların icadına kadar her şey yolunda giderken artık yollarını şaşırıyorlar. İnsanlar da kabile kuracak şekilde evrim geçirmiş. Ancak bu durum günümüzün dijital çağında bizleri internette kutuplaşmış kimseler gibi davranmaya itiyor.
18. Eyleyici tespiti
Çağlar boyunca, olağandışı bir düzenin zekânın ürünü olduğunu varsaymak, doğal olduğunu düşünmekten daha güvenliydi. Bu sayede tuzaklara yakalanmaktan kaçındık. Sonucunda her şeyin olağandışı bir şekilde tasarlandığını varsayacak şekilde evrim geçirdik. Yaratılışçı anlayış ve komple teorileri de bu yönümüzün eseri tabii ki.
19. Sorun satma
Sorunları çözen insanlar, bir sorunu alır ve çözebilir küçük parçalara ayırır. Sorun satıcılar (siyasiler, basın vb.) tam tersini yapar. Birden çok küçük sorunu bir araya getirir ve asla aşılamaz ve korkunç görünen büyük bir soruna dönüştürür.
20. Hiperbolik indirgeme
Uzağımızda bulunan eşyalar gibi geleceğimizdeki şeyler de gözümüze küçük görünür. Bunun sonucunda gelecekte elde edeceğimiz ödüller yerine, daha küçük olsalar bile o anda elimize geçecek şeyleri seçeriz.
21. Üretim etkisi
Bir konuyu anlamanın en iyi yolu hakkında okuma yapmak değil, hakkında yazı yazmaktır. Pasif bir şekilde okumaktan ziyade bir şeyi açıklamak, insanın noktaları birleştirmesine ve belleğine kaydetmesine yardımcı olur.
22. Gerilla bilgi savaşı
Fatihler eskiden toprak ele geçirerek ülkelerini genişletirmiş. Dijital çağda zihinleri ele geçirerek sanal genişleme yapmak çok daha etkili. III. Dünya Savaşı çoktan başladı ama toprak için değil, nüfuz için veriliyor.
23. Genişletilmiş biliş
Gözlerimiz artık bizim değil. Yeni duyu organlarımız olan telefonlar ve bilgisayarların gördüğü şeyleri yansıtan optik sinirlere indirgendiler. Çok daha fazla şey görsek de, sinir sistemimizi vücudumuzun dışına taşırarak tehlikeli bir dünyaya açmış olduk.
24. 48 saat kuralı
Zihnimiz sürekli değişim hâlinde olduğundan belirttiğimiz görüşler, genellikle üzerinde düşünüp reddettiğimiz fikirlerden ibaret. Peki ya ağzımızdan sözcükler hâlinde çıkmadan evvel düşüncelerimiz üzerine düşünüp sözlerimizi geri almak için 48 saatimiz olsa bu sefer söylediğimiz şeyler çok farklı olurdu.
25. Boyutun laneti
Verinizi ne kadar ayrıntılı yaparsanız, o kadar az anlaşılır hâle gelir. Grafiğe fazladan 1 parametre eklemek, grafiğin hacminin katlanarak genişlemesine, içerilen veri noktalarının dağıtılmasına ve aralarındaki anlamlı ilişkilerin hükümsüz kalmasına neden olur.
26. Reaktif devalüasyon
İletileri aldığımız kişilere göre değerlendiriyoruz. 2002'de araştırmacılar İsraillilere Filistin'le ilgili bir barış planı göstermiş. Katılımcılar, planı Filistinlilerin tasarladığını öğrenince katılımcılar İsrail hükûmetinin planına göre daha uygulanamaz bulmuşlar.
27. Van Restorff etkisi
Göze çarpan şeyler daha çok hatırlanır. Bu nedenle gerçeği en yansıtmayan haberler, gerçeğin en kalıcı temsilleri olma eğilimi gösterir.
28. Özellik tanımlama önyargısı
Kendimizin çevreye uyum sağlayan değişken bir kişiliğe sahip olduğunu, diğer insanların ise sabit kişilikli olduğunu görme eğilimi gösteririz. Bu yüzden, 'Baskı altında olduğumdan mantıksız davrandım. O ise mantıksız davrandı çünkü öyle bir insan.' deriz.
29. Wittgenstein'ın kural kitapçığı
Ölçülen şeye kıyasla ölçümü yapan kişi hakkında ne kadar az şey bilirseniz, ölçüm ölçüleni daha az, ölçüm yapanı ise daha fazla ölçer. Örneğin, birisi çoğu insanın solcu olduğunu söylüyorsa, bu kişinin sağcı olma olasılığı yüksektir.
30. Negatif yöntem
Bir şeyin ne olduğundan ziyade ne olmadığı konusuna daha hâkimiz. Örneğin, çalışmanın bizi ilgili konuda uzman yapıp yapmayacağını bilemiyoruz ama çalışmamanın yapmayacağını biliyoruz. Bu yüzden, şüpheye düştüğümüzde yapmamız gerekenden ziyade yapmamamız gerekenleri düşünerek karar vermeliyiz.
31. Yanlış bilgilendirme etkisi
Yeni bilgiler eski anıları etkiler. Araştırmacılar insanlara trafik kazası görselleri gösterip ardından kaza gerçekleştiğinde arabaların kaçla gittiğini sormuş. Tahminler ise soru cümlesinde kullanılan fiile göre değişiklik göstermiş. Kullanılan fiiller yukarıdaki grafikte görülebilir.
32. Fisher protokolü
Liderler genellikle kararların sonuçlarından ayrı tutulur. Roger Fisher, ülkenin nükleer silah kodlarını bir gönüllünün yerleştirmeyi önermişti. Ülkenin başkanı nükleer silahları ateşlemek isterse bu gönüllüyü bizzat öldürmek ve gerçekle yüzleşmek zorunda kalacaktı.
33. İdeogram
Tiranlar daha yüksek bir otoriteyi (Tanrı, ulus, adalet, halk vb.) temsil ettiklerini iddia eder ve bu şekilde güçlerini korur. Bu otorite, mutlaka tirana istediğini yapmak için tüm yetkileri veren, herhangi bir ihtiyacın atfedilebileceği manevi bir şeydir.
34. Antirutin
Gerçek bir çıktı yaratmak için olağan dışı girdileri tüketmek gerekir. Trend olan videolardan, çok satan kitaplardan, çokça alıntılanan makalelerden uzak durun. Görmezden gelinen metinleri okuyun ve unutulmuş fikirleri araştırın. Farklı bir gözle bakmak için zamanın ruhunun dışına çıkın.
35. Nosebo etkisi
Zararsız maddeler, maddelerin zararlı olduğunu 'düşündüklerinde' insanların kendilerini hasta hissetmesine neden olabilir. Bir süre önce yapılan madde analizine göre, koronavirüs aşılarının çoğu olumsuz etkisi aşı değil, aşı korkusu sebep oluyor!
36. Gaslighting
En çok yanlış kullanılan sözcük diyebiliriz. Yalan söylemek değil, Işıklar Sönerken filminde olduğu gibi birini akıl sağlığından şüphe ettirmeye çalışmaktır. Örneğin, Zersetzung, evlere gizlice girer, mobilyaların yerini değiştirir ve kendine karşı olanları delirdiklerine ikna etmeye çalışırdı.
37. Aptallık doyumu
İnternette bir şeyleri düşünmeden paylaşan insanlar, düşünenlere kıyasla daha fazla paylaşım yapar. Bunun sonucunda, ortalama bir sosyal medya gönderisi, ortalama sosyal medya kullanıcısından daha aptalcadır. Twitter'daki saçmalıklar sizi umutsuzluğa sürüklediğinden bunu aklınıza getirin.
38. Fikir ekonomisi
Sosyal medyanın birincil etkileşim yöntemi olmasıyla, insanların görüşlerine karakterlerini ölçmede fazlasıyla önem verir olduk. Artık yaptıklarımızdan çok dediklerimizle nitelendiriliyoruz. Sözler ise eylemlerin aksine ucuz ve taklit edilmesi kolaydır.
39. Sinyalizasyon
Sosyal davranışlarımız, biyolojik olarak üreme zorunluluğumuzu yerine getirebilmemiz için başta karşı cins olmak üzere diğer insanlarla genetik uyumluluğumuzu ortaya koyacak şekilde ayarlanmıştır. Esasen hepimiz DNA'mızı pazarlıyoruz.
Yorum Yazın