Uğur Batı Yazio: Mutlu Olmak Zorunda mıyız?

Edebiyat dünyası uzun süredir mutluluk hakkında yazıp durur. Belki de en eski konulardan birisi olmuştur. Felsefe yine buna benzer bir durumdur. Mutluluk belki de yaşamın hem anlamıdır hem de amacı… Bu anlamda beyinbilim , günümüzde hür irade, aşk, suç, karar, davranış, duygu, düşünce gibi birçok konuyu ele aldığı gibi mutluluğu da ele almaktadır… Ve felsefe-edebiyat-ahlak-sanat gibi görece daha subjektif ekollere, objektif bir zemin sunmaktadır. 

Peki mutluluğun beyindeki tezahürü ne olur? Bu konuyu yazı boyunca ele alacağız. Bir giriş yapalım ve ilk soruyu soralım: Mutluluğun bilimi olur mu? 

Tüm canlılar için hayatta kalmak, ödüllendirici duygulanımlara bağlıdır. Mutluluk gibi. Ama belkide sadece insan bunun bilincindedir. Bu bağlamda mutluluğu bilinç düzeyinde tecrübe edebilen tek beyin insanın beynidir. Kararlarımızın hesabını ve sonuçlarını tahmin edebilmek gibi yine sadece bizde olan özelliğimiz ise evrimsel olarak bize bir avantaj sunmuş olsa da bu iki ucu keskin bir kılıçtır. ABD’li yazar John Steinbeck in belirttiği gibi: Bilincimiz sayesinde mutluluğu, hazzı ve arzuyu bilinç düzeyinde fark edebiliyorsak da… Bunun kesin bir sonu var gibi görünüyor. Öleceğimiz gerçeği -geri kalan zamanımı güzel geçireceğim- şeklinde bir stratejiyi gündeme getirse de, türümüz özellikle de bu günlerde depresyon ve endişe salgını yaşamaktadır.

Mutluluk taramalarında kişilerin %80’i tatminkar bir hayat yaşadıklarını belirtmiş ve yine %80 oranında katılımcı haz duyduklarından bahsetmiş. Yani Aristo bir nevi doğru söylemiş. İstatistiksel olarak bu ikisi, yani ‘eudaimonia’ ve ‘hedonia’ eşit çıkmış.  Yani felsefeden bilime bir sıçrama yapacaksak; evet… Mutluluk hem haz almaktır hem de anlam bulmaktır. Belki de bir seks işcisinin dünyanın en zevkli işini yapmasına rağmen mutlu olmaması bundandır. Burada anlam yoktur. Ya da cinsellikleri yasaklanmış anlam ötesi katolik rahiplerin mutsuzluğu da bundandır.  

Peki felsefe ve bilim bu anlamda kesişiyor iken beynimizde ne olup bitiyor? 

Bu anlamda hedonik devreler sorular sorularak bile rahatlıkla görüntülenebilir Dahası mutluluğun ikinci kısmı olan iyi yaşanmış anlam dolu bir hayat kısmıda incelenebilir. Burada mutluluktaki hedoni ile hazcılıktaki hedoni arasındaki fark unutulmamalıdır. Hazcılıktaki hedoni daha çok ‘bağımlılık’ ve ‘yoksunluk’ gibi devreleri içerir. Alturistik değil, bencilcedir. 

Haz ve mutluluk arasındaki ilişkinin bilimdeki yolculuğu eskidir. Psikanalizin kurucusu Freud sıkça bahsetmiştir bundan.  Mutluluk peşinden koşulan bir şeydir, insanlar mutlu olmak ve öyle kalmak isterler. Yine Darwin mutluluk yaratan davranışları sergilemenin ve acı veren durumlardan kaçınmanın evrimsel öneminden çokça bahsetmiştir. Belli ki , memelilerin beyinlerindeki haz devreleri özenle seçilmiş ve donatılmıştır. Pozitif ve negatif duygulanımlarımızın  evrimsel uyumdaki önemi kaçınılmazdır. Ve mutluluk gibi pozitif duygulanımlarımız ile  planlama sayesinde  kaynaklarımızı inşa ettiğimiz görülmektedir. Bu bildiğiniz ilham verici bir durumdur. 

Bütün bunlar özetlenecek olursa; mutluluk ve mutsuzluk evrimsel bir denge içerisindedir. Özellikle memeli türleri kendilerini mutlu hissetmeye yönelip mutsuzluklarından kaçtıkça buna uygun olarak ya türlerini devam ettirirler ya da elenirler. İnsanın beyin yapısının eşsiz olan prefrontal ve orbitofrontal korteksi nedeni ile hem diğer memeli hayvanlar gibi bu kurala tabidir. Ama diğer bütün hayvanların aksine bunu bilincinde tecrübe eder...Planlar...Kurgular... Ve bir gün öleceğini bilir. 

Bu bağlamda bilim şu perspektifi öne sürer: Mutluluk her ne kadar subjektif olsa da objektif yanları da vardır. Ve objektif alanlarını sinirbilim en keskin tutarlılıkla önümüze sunmaktadır. Bu noktada en önemli ve çarpıcı bulgumuz şu olabilir: Dymak ve cinsellik gibi temel haz devrelerimiz ile yüksek insani hazlarımız (sanat-müzikal, alturistik-vecd hali) beyinde benzer ve ortak devreler kullanmaktadır.