Lozan Konferansı Sırasında Atatürk ve İnönü Arasındaki Dostluk, Vefa ve Özlem Yüklü Mektup Yazışmaları
Türkiye Cumhuriyeti Devleti'nin bağımsız bir ülke olarak tüm dünyada tanınmasını sağlayan Lozan Antlaşması'nın üstünden tam 100 yıl geçti. Lozan görüşmeleri yapılırken Türk heyetinin liderliğini yürüten Dışişleri Bakanı İsmet İnönü, müzakerelerin en sert günlerinde çareyi Atatürk'e mektuplar yazarak bulmuş; Atatürk de bu mektupları aynı samimiyetle yanıtlamıştı.
Bir milletin kurtuluşu için birlikte omuz omuza çalışan iki askerin, barış için mücadele ederken de birbirlerine sarılmalarını simgeleyen bu özel mektupları sizler için derledik.
Kurtuluş Savaşı'nın silahlı safhasının başarıyla sonuçlanması sonrası, Türkiye Büyük Millet Meclisi, Barış Görüşmeleri için İsviçre'nin Lozan kentine davet edildi.
Mustafa Kemal Paşa, Barış Görüşmeleri'nde Türkiye Büyük Millet Meclisi'ni İsmet Paşa'nın temsil etmesini istedi. Kanla kazanılan toprakları savunmayı en iyi o topraklar için savaşan bir asker bilirdi. Bunun üzerine İsmet Paşa, Dışişleri Bakanı olarak atanarak Türk delegelerin lideri olarak Lozan'a hareket etti.
Türkiye Büyük Millet Meclisi dışında Britanya İmparatorluğu, Fransa, İtalya, Japon İmparatorluğu, Yunanistan Krallığı da görüşmelere katılmak için Lozan'a gelen heyetler arasındaydı.
Lozan görüşmelerinin ilk oturumu 20 Kasım 1922'de başladı. Bu başlangıç aylarca sürecek yıpratıcı, yorucu ve sancılı diplomasi savaşının ilk kıvılcımını yaktı.
Görüşmeler iyi gitmiyordu. Müttefik devletler, sahada elde edemedikleri neticeyi masada almak için İsmet Paşa'yı sıkıştırıyorlardı. Türk heyeti ise Lozan'a takım elbiseleriyle gelmişler, ancak kalpaklarını çıkarmamışlardı. Sahada elde ettikleri zaferi masada kaybetmeye niyetleri yoktu. Bundan dolayı son derece çetin müzakereler yaşanmaya başladı.
ABD'nin Lozan'daki gözlemcisi Büyükelçi Joseph Grew, İsmet Paşa'nın yabancı delegeler karşısındaki durumunu şu sözlerle özetliyordu:
'İsmet Paşa'ya ecel terleri döktürüyorlardı. Gözlerinin altında derin halkalar belirmiş. Saçları dimdik olmuş. Tüm gücü tükenmişti. Bütün saldırılara rağmen ayakta durmaya ve karşı koymaya devam ediyordu. Ancak geldiği güne göre 10 sene yaşlanmış gözüküyordu.'
Müttefikler, Anadolu'da yeni kurulacak devletin üstünde ekonomik haklara sahip olmak istiyorlardı. İsmet Paşa'yı da bu yüzden sıkıştırıyorlardı. Paşa ise eğer bu hakları verirse verdikleri tüm savaşın boşa gideceğini düşünüyordu.
Birleşik Krallık'ın tecrübeli Dışişleri Bakanı Lord Curzon, İsmet Paşa'nın bir türlü kıramadığı direnci karşısında kendisini bir köşeye çekerek şunları söyledi:
'İsmet, bana her şeyden çok eski bir müzik kutusunu andırıyorsun. Bizi bıktırıncaya kadar hep aynı şarkıyı çalıyorsun. Egemenlik, egemenlik, egemenlik... Şimdi sana sunduğumuz tüm teklifleri geri çeviriyorsunuz. Yarın yıkık bir ülkeyi ayağa kaldırmak için bizim yanımıza geleceksin. O zaman şimdi reddettiğin tüm teklifleri teker teker cebimden çıkarıp önüne koyacağım.'
Curzon'u dikkatle dinleyen İsmet Paşa, 'yanınıza tekrar gelirsem dediklerinizi yaparsınız' dedi.
Birinci tur görüşmeleri başarısızlıkla sonuçlandı. İnönü, Lozan'ı terk etmeden önce İsviçreli gazetecilere şu demeci verdi: "Esaret altına girmemizi istediler, kabul etmedik."
İlk tur görüşmelerin en sancılı günlerinde İsmet Paşa Atatürk'e şu mektubu yazdı:
'Aziz kahramanım, reisim ve kardeşim, hasretimin derecesini ifade edemem. Benim güzel paşam, bilemezsin şu anda ne kadar hasretim ve üzüntüm var. Neticeden memnun olacak mısın benim güzel şefim, sevgili kumandanım?'
Atatürk'ün yanıtı da aynı derecede duyguluydu.
'Mektubunu büyük bir duygulanma ile okudum. Kalbimde akislerini duydukça ne kadar bahtiyar oluyorum. Parlak bir başarılı sonuçla şerefli dönüşünüzle teselli bulacağım.'
Lozan'da ikinci tur görüşmeleri 1923 Nisan ayında başladı. Bu sefer İsmet Paşa Lozan'a giderken yanına eşi Mevhibe Hanımı da aldı.
İkinci tur görüşmeleri de üç ay sürdü ve oldukça çetin geçti. Ancak sonunda 143 maddede uzlaşma sağlandı. Herkes için kazançlar ve kayıplar vardı ama en önemli mesele olan Kapitülasyonlar kaldırıldı. Buna rağmen Ankara'dan beklenen onay bir türlü gelmiyordu.
İsmet Paşa, son umut olarak yine mektuba sarıldı. Atatürk'e yazdı.
Günler geçiyor, Ankara'dan onay gelmiyor, İsmet Paşa yabancı delegeler karşısında zor durumda kalıyordu. Sonunda beklediği yanıt Atatürk'ten geldi.
'Kimsede tereddüt ve şüphe yoktur. Başarınızı tebrik etmek için usulen imza olunmasını bekliyoruz sevgili kardeşim.'
Derin bir nefes alan ve üstünden büyük bir yük kalkan İsmet Paşa'nın yanıtı ise şöyle oldu:
'Her zor anda hızır gibi yetişirsin. Günlerdir çektiğim ıstırabı tahayyül et. Sana bağlılığım bir kat daha arttı.'
Ataürk ve İnönü'nün Lozan vesilesiyle mektuplaşmaları bunlarla sınırlı değil. İki eski dost yıllar sonra, üstelik birbirlerine dargınken yine bir Lozan vasıtasıyla iletişim kurmuşlardı.
1938'in Temmuz ayında, Atatürk'ün hastalığı ilerliyordu. İki eski dost görüşemiyordu. Atatürk, 1937'de İnönü'yü görevden alıp yerine Celal Bayar'ı atamış; İnönü de bu olaydan sonra köşesine çekilmişti.
24 Temmuz 1938'de Lozan'ın yıl dönümünde Atatürk hasta olmasına rağmen İnönü'yü aratıp kutladı.
İnönü ise bu vefalı davranışa karşı şu dokunaklı mektubu yazdı.
Mektubuna "Büyük Sevgili Atatürk" hitabıyla başlayan İnönü, ardından gözyaşları içinde yazdığı şu cümleleri sıraladı...
'Lozan günü vesilesiyle iltifatlarınızı söyletmek lütfunda bulundunuz. Kendi ıstırabınızı unutarak bana yeniden sağlık ve bahtiyarlık verdiniz. Şükran ve minnetlerimi kabul buyurunuz. Velinimetim Atatürk, kati surette eminim ki bu hastalık günlerini geçireceğiz. Siz yine neşenizle ve şerefle daha çok uzun seneler devleti idare buyuracaksınız. Dayanılmaz bir özleyişle ellerinizden öperim velinimetim.'
Bu mektup iki dostun son iletişimi oldu.
Yorum Yazın