11 Maddeyle Karar Vermenin Anatomisi: Karar Verirken Beynimizde Neler Oluyor?
Ve Şeytan dedi ki; “Arzularını şimdi yerine getireyim, uzak gelecekte ruhun benim olsun.”
Şeytanın teklifi, hazzı ertelemek konusunda çok da iyi olmayan insanın en büyük çeldiricisi, Şeytan’ın da en büyük oyunudur. Şeytan bu oyunu size de oynamıyor mu? Kararlarınız nasıl ve ne koşullarda gerçekleşiyor? Bu kararları alırken etkili olan faktörler ne? Acı? Haz? Tam olarak karar anında ne oluyor?
1. Hayatımızda her gün her an yaşadığımız bir süreçtir karar vermek.
Finansal kararlar, yatırım kararları, gelecek projeksiyonları, iş tercihleri ya da genelleyelim her nevi karar verme süreci... Peki düşündünüz mü kararlarımız esnasında hazlarımızın, acılarımızın, zamanın kendisinin cazibesinin etkisi nedir?
2. Peki karar anlarında beyin kendine ne kadar hakim olabiliyor?
“Proust Bir Nörobilimciydi” kitabıyla kendisini tanıdığımız, Nobel ödüllü nörobilimci Eric Kandel’in laboratuvarında çalışan ve Washington Post, the New Yorker gibi yayınlarda yazılar yazan Jonah Lehrer’in “Karar Anı” kitabı, beynimizin “o” anlarda nasıl karar aldığını inceliyor ve nörobilim bakış açısıyla bizlere aktarıyor.
3. “O” anlar meselesi hayli ilginç…
Mesela bir fotoğrafçı için beyin, göz ve parmakların birleşimi, çekim anını belirler. Çekim anı “o” andır. Fotoğrafçı tarafından “o” anın içine tecrübe, his, öngörü, planlama ve kurgulama vb. beceriler dâhil edilir. Ve her fotoğraf için karar anı çekim anına dönüşür; adı da “o an”dır.
4. İşte tam o “an”larda beynin tutumları son derece ilgi çekici olabiliyor.
Karar mekanizmaları açsısından günün cazibesi denilen bir durum var. Bu nedenle verilen kararın “zaman” değişkeni önemlidir. Bunu bir kenara yazalım ve soralım:
5. Diyelim birisi size bağışta bulunmak istiyor ve tercihinizi soruyor: Bugün 100TL mi istersin yoksa bir hafta sonra 110TL mi?
Bu soruda bir hafta beklemek karşılığında %10 daha fazla ödeme önerilmiş olsa dahi, insanların çoğu bugün 100TL almayı tercih eder. Aslında haftalık %10 getiriyi size hiçbir finansal yatırım aracı vaat edemez. Ancak insanlar yine de bugünkü 100TL’yi tercih eder. İşte bu günün cazibesidir. Bekleyememek, sabredip biraz daha iyisini alamamak demektir.
6. Bugünün tahrik ediciliği birçok başka alanda da karşımıza çıkar.
Örneğin öğrenciler hep bir sonraki sınav için günü gününe çalışma sözü verirler, ama bu hiçbir zaman gerçekleşmez. Ya da sigara tiryakilerine sorsak birçok defa sigarayı bırakmaya karar verdiklerini duyarız. Hepimiz defalarca bu ve benzeri kararlarımızı uygulamaya koymak için acı çekmişizdir.
7. Görünen o ki aldığımız kararlara bağlı kalmak o kadar da kolay bir iş değil.
Şimdinin veya hazır olanın cazibesi geleceğe hep baskın gelir. Bugünün cazibesi insanı para harcamaya da sevk eder. Gördüğümüz güzel bir kıyafet, nefis kokan bir kebap veya yeni çıkan bir iPhone’u görmek insanın harcama yapma duygusunu o anda tetikler. Eğer paramız varsa bu içgüdüye direnmek çok zordur. Buna sabredememek de diyebiliriz.
Özet olarak karar vermek çok kolaydır ama esas olan bugünkü cazip bir seçenek karşısında kararına sadık kalmaktır.
8. Bununla ilgili seri halinde birçok deney 1970’li yıllarda Walter Mischel tarafından 3-5 yaş arası çocuklar üzerinde yapıldı:
Tek başlarına deney odasına alınan 92 çocuğa hemen yiyebilecekleri bir çikolata ile 15 dakika beklerlerse yiyebilecekleri iki çikolata önerildi. Mischel’in anlattığına göre, çocukların %70’i bekleyip iki çikolata almak yerine, dayanamayıp ellerindeki tek çikolatayı yemişler. Bunların ortalama bekleme süreleri de 3 dk. olarak ölçülmüş.
Geri kalan %30’u ise, 15 dk sabrederek ikinci çikolatayı almayı başarmışlar.
9. Bu deneyde hazır çikolataya dayanabilenlerin ortak özeliği şu olmuş:
Bu çocuklar dikkatlerini çikolatadan uzak tutmaya çalışmışlar. Ya gözlerini kapamışlar, ya dikkatlerini başka bir tarafa yönlendirmişler, ya da kendi kendilerine konuşarak başka bir konuya odaklanmışlar vs.
Ama her halükarda çikolataya direnmenin yolunun, ona bakmamak olduğunu keşfetmişler.
10. Bu “günün cazibesi” dediğimiz şey, beyinde 3 noktada anormal hareketlenmelere neden oluyor: Ventralstriatum, medyalorbitofrontal korteks ve medyalprefrontal korteks.
Bu bölgelerin özelliği midbrain (ortabeyin) dopamin sistemiyle bağlantılı oluşları. Dopamin vücudun ödül hormonu. Yani beyin hemen verilen parayı bir ödül olarak algılıyor. Sonra verilen paraya ise aynı şekilde davranmıyor.
11. Kısaca insan beyni karar verirken, ödül odaklı davranıyor.
İnsan beyninde bugün harcanan bir paranın etkisi, ödül almak gibi addedilir. O sebeple beynimiz için, harcamak tasarruf etmekten daha ödüllendirici bir davranıştır. Biriktirmek, kilo vermek için spor yapmak, vs. beynin istemediği davranışlar arasındadır… Bu da aslında kitaplarda da insan için sıklıkla dile getirilen, nefsine hâkim olmak olgusunun ta kendisidir…
Uğur Batı
Harvard Business Review Türkiye
Yorum Yazın
Bana biri 100tl teklif etse hayırdır skecek mi acaba beni diye şüpheyle yaklaşırım, devir kötü kolla götü esasıyla çalışıyor benim beynim size kolay gelsin -.-
karar verme bilinç işidiir, beyinde bilinç merkezi ve akıl yoktur. Bilinç ruhla alakalıdır. Düşünen ve karar veren şuursuz hücreler değildir, ruhtur. Atomlar... Devamını Gör
@Alkolik Hamsi gerçekten ilgiyle okudum yazdıklarını..güzel açıklamalar.
Karar verme esnasında genelde beynim FATAL ERROR veriyor !