"Milgram Deneyi" ile 7 Maddede İçinizdeki İşkenceci ile Tanışın!
'İnsanların çoğunun muhakeme yeteneğinin olmaması, muktedirler için ne büyük bir nimettir’’
Adolf Hitler
Tanıdığınız bütün insanların bir gün gelip acımasız birer işkenceciye dönüşeceğini söylesek ne düşünürdünüz? Dehşet verici değil mi? Ama ne yazık ki aynı zamanda bir 'gerçek!' Nasıl mı? Adı Milgram olan bir deney aracılığıyla içinizdeki işkenceciyle tanışmaya hazır olun..
1961 yılında sıcak bir Temmuz günü Yale Üniversitesi’nin eski kampüsündeki tarihi yapılardan biri sıradışı bir trafiğe sahne oluyordu. Giriş katındaki laboratuvara sırayla alınan gönüllü denekler de, onları denek olarak istihdam eden uzman da, birazdan başlayacakları sosyal deneyin, 20’nci yüzyıl psikoloji tarihinin en ünlü, en tartışmalı deneyi olacağını ve insan doğasıyla ilgili muazzam sorulara kapı aralayacağının henüz farkında değildiler.
Aşağıdaki galeri Cemal Tunçdemir'in (www.amerikabulteni.com) sitesindeki yazısından hazırlanmıştır.
1-) Solomon Asch'in 'Uyumluluk' Deneyi
Deneyi yöneten Stanley Milgram, Harvard Üniversitesi’nde sosyal psikoloji alanındaki doktorasını kısa süre önce tamamlamış ve Yale Üniversitesi’nde sözleşmeli asistan profesör olarak işe başlamıştı.
Doktora dönemindeki temel ilgi ve araştırma alanı ‘uyum’du. Nitekim, doktora tezini de psikoloji profesörü Solomon Asch’ın 1951 tarihli ünlü ‘uyum’ deneyi üzerine hazırlamıştı.
Asch’ın deneyinde, bir grup deney işbirlikçisi ile bir denek yer alıyor. Denek, içinde yer aldığı grubun tamamının kendisi gibi denek olduğunu sanıyor ama aslında sadece kendisi denek. Diğerleri deney ekibinin üyeleri. Ve Profesör Asch, gruba iki ayrı kart gösteriyor. Birinci kartta tek bir siyah çizgi yer alıyor. İkinci kartta ise farklı uzunluklarda üç ayrı siyah çizgi yer alıyor.
Asch, gruba tek tek birinci karttaki çizginin, ikinci karttaki çizgilerden hangisiyle aynı uzunlukta olduğunu söylemelerini istiyor. Soru önce işbirlikçilere soruluyor. Denek kasten en sona bırakılıyor. Ve bütün işbirlikçiler aynı yanlış çizgiyi gösteriyor. Sıra asıl deneğe geldiğinde, aslında hangi çizginin doğru olduğunu apaçık gördüğü halde, kendinden öncekilerin tamamının gösterdiği yanlış çizgiyi o da gösteriyor. Asch, insanların önemli bir kısmının, kendi başınayken doğru olduğuna inandığı şeyi, yanlışta ısrar eden bir grubun içinde açıktan söyleyemediğini belirleyecekti.
2-) Adolf Eichmann Yargılandığı Dava, Milgram'ı Harekete Geçirir
Milgram, Asch’ın deneyindeki bireysel bulguların, toplumsal düzeyde ve hatta ulusal boyutta bir karşılığı olup olmayacağını merak ediyordu. Zihninde kıvılcımı yakan, 11 Nisan 1961 günü başlayan bir mahkeme oldu. Arjantin’de yakalanan Nazi SS subayı Adolf Eichmann, İkinci Dünya Savaşı sırasında Yahudi toplama kamplarındaki işkencelerinden dolayı Kudüs’te yargılanıyordu.
Yargılanan eski Nazi subayı Eichmann, son derece soğukkanlıydı ve kötü bir insan olmadığına inanıyordu. Çünkü, Nazi hiyerarşisinde karar alıcı değildi ve bütün yaptığı kendisine emredilen şeyleri yapmaktan ibaretti.
Eichmann’ın aslında özel olarak Yahudi nefretine sahip olmadığının anlaşılması ve yaptığı onca zalimlikten suçluluk duygusu duymaması, psikolojik açıdan bir çok soruyu gündeme getiriyordu. Davayı izlemeye dünyanın her yerinden gazeteciler akın etmişti.
Bunlardan biri de New Yorker dergisi adına Kudüs’e gelen Yahudi kökenli New Yorklu politik teorisyen Hannah Arendt’ti. Arendt’in daha sonra ‘Eichmann in Jerusalem (Eichman Kudüs’te)’ adıyla kitaplaşacak yazı dizisinin son cümlesi, sosyal psikolojinin en çok atıf yapılan terimlerinden birine dönüşecekti. Arendt, Eichmann’ı, ‘kötülüğün sıradanlığı’nın vücut bulmuş hali olarak niteleyecekti.
Arendt, kötülüğün sadece zalim ruhlu insanlar tarafından yapılan bir fiil olmadığını, şartları sağlandığında ve yeterli motivasyonla sıradan insanların da korkunç zulümleri soğukkanlılıkla yapabilecek potansiyele sahip olduğunu savunuyordu.
Otoriteden emir alan, sonuçlarını çok da düşünmeden emri yerine getirebiliyordu. Nazi toplama kamplarından sağ çıkanlardan biri olan yazar Simon Wiesenthal da, 1988 tarihli, ‘İntikam değil Adalet’ adlı kitabında, Eichmann’ın ruh halinin, dünyanın, ‘masa başı zalimlerinin de varlığının farkına varmasına yardımcı olduğunu’ belirtiyordu.
Zulmetmek, psikopatlara, fanatik sadistlere özgü değildi. Emirleri sorgusuz sualsiz yerine getiren sıradan bir insan da zalimleşebilirdi.
Nitekim, Eichmann’ı kaldığı hücrede ziyaret edip günlerce gözlemleyen altı psikolog da, Nazi subayının her hangi bir akıl veya ruh sağlığı problemi bulunmadığını tespitin yanı sıra arkadaşlarına ve ailesine düşkün son derece normal ve sosyal bir kişiliğe sahip olduğunu belirleyecekti.
3-) Kariyer ve Terfi Beklentisi Zalime Dönüştürüyor
‘Kötülüğün sıradanlığından söz eden yazar Hannah Arentd, Eichmann’ın zulüm emirlerini rahatsızlık duymadan yerine getirmesindeki motivasyonlarından birinin de kariyerinde yükselmek olduğuna da dikkat çekecekti.
Eichmann’ı yönlendiren ana saik Nazi ideolojisi değil, profesyonel kariyer endişesi ve terfi beklentileri, amirlerinin gözüne girme isteğiydi. Eichmann, sadece emirleri yerine getirdiğini ve böylece sadece emirlere değil kanunlara da uyduğunu dile getirerek, yaptığı zulümlerden sorumlu tutulamayacağını ifade ediyordu. Eichmann, tek başına bir şeyi değiştirebilecek güçte olmadığını da dile getiriyordu.
Arendt, netice olarak, Nazı subayının başkalarına zulmetmekten zevk alan bir sosyopat veya fanatik olmadığını, ancak, muhakeme yerine klişelere dayalı bir düşünme biçimine sahip, yüksek seviyede bir ahmak olduğunu yazacaktı.
Arendt, ‘sıradanlık’ derken, bu subaylarca yapılan korkunç kötülüğü kastetmiyordu. Sadece muhakeme yeteneği olmayan her hangi sıradan bir insanın bile nasıl korkunç bir zalime dönüşebileceğine dikkat çekiyordu.
Küçük kişisel çıkarlarına odaklanmış, terfi derdindeki insanlar, nasıl büyük bir zulmün dişlisi haline geldiklerini farketmiyorlardı bile. Bireysel olarak zararsız ve normal bir hayat yaşadıkları halde, topluluk olarak ahlaksız ve zalimce bir yıkıcılığın parçası olabilen insanlar için kullanılan “Little Eichmanns (Küçük Eichmann’lar)” tabiri de sosyal psikoloji literatürüne Eichmann’a atıfla girecekti.
4-) Milgram Deneyi
Hannah Arendt’ın oldukça tepki gören tespitlerinden etkilenenlerden biri de 28 yaşındaki Stanley Milgram’dı. İşte bu genç psikolog,1961 yılının Temmuz ayında Yale Üniversitesi’ndeki tarihi deneyine başlarken, şu temel soruya cevap arıyordu: Sıradan hayat yaşayan zararsız bir insan, kendisi gibi bir insana zulmetmekte, acı çektirmekte ne kadar ileri gidebilir?
Bu sorunun cevabını bulmak için bir elektro şok makinesi geliştirdi. Ve Yale Üniversitesi’nin bulunduğu Connecticut eyaleti New Haven şehrindeki yerel gazetelere, bir öğrenme yöntemi deneyi için gönüllü yetişkinler aradıkları ilanı verdi. Başvuranlar arasından normal bir mesleği olan ve normal bir hayat yaşayan yetişkinleri denek olarak seçti.
Deney odasında her defasında biri deney yöneticisi kılığında olan üç kişi bulunuyordu. Aslında denek gibi davranan diğer kişi de işbirlikçiydi. Denek, odadaki tek denek olduğunu bilmiyor, diğer kişiyi de denek sanıyordu. Beyaz bilim adamı önlüğüyle deney yöneticisi rolünü oynayan, kura çekeceklerini ve iki kişiden birinin öğretmen diğerinin öğrenci olacağını söylüyordu.
Tabii ki kurada hile vardı ve deneğe öğretmen rolü çıkıyordu. Denek bir paravanın arkasına oturtulan öğrenciye elektro şok kablolarının bağlanmasına bizzat nezaret ediyor ve şokun fiziki etkisini hissetmesi için de deney başlamadan deneğe 40 voltluk hafif bir şok uygulanıyordu. Öğrenci rolü oynayacak işbirlikçi sandalyesine bağlandıktan sonra denek paravanın öbür tarafındaki elektro şok makinesinin başına oturtuluyordu.
Milgram deneyi Otoriteye boyun egmek 1
Milgram deneyi Otoriteye boyun egmek 2
5-) Milgram'a Göre Sonuçlar Ne Anlatıyor?
Milgram, ‘İtaatin Riskleri’ başlıklı makalesinde, deneklerin kötülük yaptıklarını düşünmediklerine dikkat çekiyor. Bir zulmün parçası olan sıradan insan, sadece görevini yaptığını düşünüyor. Böylece, içinde herhangi bir nefret ve düşmanlık hissetmeden de muazzam bir yıkıcılığın parçası haline gelebiliyor.
Ahlakın temel ilkeleri ile çatışan bir hareket yapmaları istendiğinde, çok az insan bu emre direnebiliyor. Bir hiyerarşinin ve otoritenin emrini yerine getirdiğini düşünen kişi, oluşan zalimlikten kendisini sorumlu görmüyor. Milgram’a göre bu itaatin zararlı sonuçlarının oluşmaya başladığı kritik eşik. Bu eşiği geçen kişi her kötülüğü yapmaya hazır hale geliyor.
Yine deneğin, öğretmen rolünü kurayla kazandığını düşünmesi de çarpıcı bir detaydır. Yani, denek, aslında elektrik şoku verilecek öğrenci de olabilirdi. Bu durumda, yan odada elektrik şokuyla acı çeken kişinin kendisi de olabileceğini bildiği halde, hiçbir empati hissi yaşamadan otoriteye itaate devam ettiler.
Milgram, sonradan deneyini, itaatin farklı varyasyonlarını test ettiği daha izole faktörlerle de tekrarladı. Bir varyasyonda, deneyi daha az bilimsel görünen bir mekan ve ortamda yaptı. İtaat oranı yüzde 48’e kadar düştü ancak hala çok yüksek bir orandı.
Bir başka varyasyonda ise deney yöneticisi rolünü oynayan deneğin yanı başında oturmak yerine telefonla yönetti. Odada otorite figürü olmayınca, deneklerin sadece yüzde 21’i 450 volta kadar çıktı. Milgram, odada otorite olmayınca, bazı deneklerin voltajı her yanlış soruda 15 volt artırmak yerine daha düşük voltajda şok verdiklerini gözlemledi.
İlginç bir başka varyasyonda ise deneğin yanı başında, bir yerine en az 2 otorite figürü yer aldı. Bu iki otorite figürü, voltaj yükseldikçe, kendi aralarında deneğin de duyabileceği yükseklikte, devam edip etmemeyi tartıştı. Bu varyasyonda, tek bir denek bile devam etmedi.
Yine, öğrenci ile denek arasındaki mesafe de sonucu etkileyen bir başka faktördü. Şok verdikleri öğrenciyi gözleriyle de gören deneklerin sadece yüzde 40’ı itaate devam edecekti. Kurbanı görmek, empatinin gücünü artırıyordu.
Cinsiyetin de çok fark oluşturmadığı tespit edilecekti. Kadın denekler de erkek deneklerle neredeyse aynı oranda otorite emirlerine itaat sergileyerek zulmü sürdürüyordu. Tek fark, kadınların kendi iç dünyalarında çatışma yaşadığı daha belirgin gözlemlenebiliyordu.
6-) Philip Zimbardo, "Herkes bir işkenceci olabilir"
Stanford Üniversitesi psikologlarından Philip Zimbardo, Milgram deneyindeki bir başka ayrıntıya dikkatimizi çekiyor:
Milgram’ın araştırmasıyla ilgili sorulacak soru, ‘normal insanların çoğunluğu neden böylesi bir kötülüğü yapabiliyor?’ sorusu değil, ‘açıkça acı çeken birine acı vermeyi reddeden itaatsiz azınlık ne yaptı?’ sorusudur. Deneye devam etmeyi reddedince, bu zulmü durdurmak için müdahalede bulundular mı? Acı çeken mağdurun yardımına koştular mı? Hayır! İtaatsizlikleri bile ‘onaylanma’ endişesi çerçevesindeydi. Koltuklarından kalkmadılar bile. Oturmaları istenen sandalyede kibarca oturup, otoritenin onlara çıkmalarını söylemesini beklediler.
Philip Zimbardo Hapishane Deneyi - 1. Bölüm
Hapishane Deneyi - 2. Bölüm
Hapishane Deneyi - 3. Bölüm
Hapishane Deneyi - 4. Bölüm
7-) Otoriteye İtaat
Milgram Deneyi, ilk olarak 51 yıl önce ‘Journal of Abnormal and Social Psychology’ adlı bilimsel dergide yayınlandı. Çok büyük yankı yaptı. Çok tartışıldı. Milgram, deneyin sonuçlarını ve düşüncelerini, 1974 yılında yayınladığı, ‘Obedience to Authority (Otoriteye İtaat)’ adlı kitabında topladı.
New York Times gazetesi, Milgram deneyini duyurduğu haberinde, ‘’Kim bir köle gibi kendine her emredileni yapıp, milyonları gaz odalarına gönderebilir?’’ diye soracak ve ‘’Herhangi birimiz’’ yanıtını verecekti. “İnsanların çoğunun muhakeme yeteneğinin olmaması, muktedirler için ne büyük bir nimettir’’ diyen Hitler bu gerçeğin farkındaydı belki de…
İngiliz fizikçi ve edebiyatçı C.P. Snow, “insanlığın uzun ve iç karartıcı tarihine baktığınızda, itaat adına işlenen korkunç suçların, isyan adına işlenenlerden çok daha fazla olduğunu görürsünüz” diye yazıyor. Milgram, hepimizin içinde, açığa çıkmayı gözleyen itaatkar bir Nazi toplama kampı subayı olduğunu gösterdi.
Otoriteye İtaat kitabında şöyle yazdı Milgram:
“Milyonlarca siyahın ülkeye getirilip köle yapılması, Amerikan yerli nüfusunun imhası, Japon kökenli Amerikalıların toplama kamplarına tıkılması, Vietnamlı sivillere napalm kullanılması, demokratik bir toplumun otoritesince, toplumun itaati sağlanarak gerçekleştirildi”.