Umut Nur Sungur Yazio: Moda Bir Sanat mıdır?
Moda nedir? Moda, sadece giyim tercihleri ve eğilimleri anlamına mı gelir sizce? Bu kavram; sanat, müzik, tiyatro, edebiyat, yemek, mimari, televizyon, sinema gibi alanları da içine almaz mı? Ya da moda bir sanat mıdır? Kimilerinizin evet olabilir dediğini, kimilerinizin ise net bir şekilde modanın sanat olmadığını söylediğini duyar gibiyim. Bu da aslında sık sık tartışılan ancak üzerinde fikir birliğine varılamayan konulardan biridir.
Peki bir şeyin sanat eseri olup olmadığına kim karar verir? Eleştirmenler mi? Sanatçılar mı? Yoksa izleyiciler mi? Bazen bir şeyin sanat olarak kabul edilmesi epey zaman alabilir. Örneğin Banksy’nin eserlerini düşünün. Sokakta karşımıza çıkan tüm grafitiler sanat kabul ediliyor mu veya değerli sayılıyor mu? Hayır, peki o zaman Banksy'nin eserlerini farklı kılan nedir? Başka bir soru daha; sanat nedir? Oxford sözlük tanımına göre; 'Sanat, insanın yaratıcı becerisinin ve hayal gücünün ifadesi veya uygulamasıdır'.
Karl Lagerfeld “Sanat sanattır. Moda modadır. Ancak Andy Warhol, birlikte var olabileceklerini kanıtladı.'
Sanat, iki kişi arasındaki diyalogdur, iletişimdir, aktarımdır. İzleyicinin dahil olması gerekir. Sanat yorumlanabilir; yani farklı insanlar için farklı şeyler ifade edebilir hatta belki sanatçı için tamamen farklı bir anlam bile ifade ediyor olabilir. Peki sanat sadece müzede ya da tuval üzerinde olmak zorunda mıdır? Sanırım hayır, çünkü sanat aslında her yerdedir. Söylediğimiz-dinlediğimiz müzikte, yazdığımız-okuduğumuz kelimelerde veya yaptığımız kıyafetlerde…
Aslına bakarsanız moda da sanat da yaratıcılığımızın, hayal gücümüzün dışavurumudur ve kendimizi ifade etmenin bir yoludur.
Bu durumda modayı, bedenlerimizi tuval olarak kullanan tasarımcıların yaratıcı ifade biçimi olarak tanımlamak yanlış olur mu? Kıyafetler her ne kadar ısınmak ve korunmak için giyilse de bireyin karakterinin bir yansıması olabilirler. Örneğin yeni tanıştığımız biri ile ilgili ilk izlenimimizi onun dış görünüşüne bakarak ediniriz; kıyafetlerine, aksesuarlarına, saç tarzına bakarız. Seçtikleri stiller bazen fikirlerini, neye inandıklarını ve kim olduklarını söyleyebilir bize. Ya da müzelerde sergilenen eski dönemlere ait çömleklerin bize o zamandaki çay partilerinin nasıl olduğunu dair fikir verebilmesi gibi moda da bize insanların belirli bir dönemde ne giydiğini söyleyerek toplumların, geleneklerin ve olayların aynası olabilir. Bu bağlamda moda da sanat gibi tarihin bir yansıması değil midir?
Georges Berges “Moda, sanatın en saf ifadelerinden biridir çünkü günlük olarak yaşanan sanattır. Tıpkı Abramović'in performans sanatında olduğu gibi moda tasarımcısı, tamamlanması için başka bir kişiye ihtiyaç duyan sanat eserleri yaratır. Tasarlanan parçayı giyen kişi, tasarımcı ve bir izleyici ile sohbet eder. Moda, iletişimin bir tezahürüdür. Kim olduğumuzu, kim olmak istediğimizi, nereye gittiğimizi ve nerede olduğumuzu sanatsal olarak anlatmamıza yardımcı olur.”
Giysilerin örtünme ve korunma ihtiyacının dışına çıkmasıyla sanat niteliği kazandığını da söylemek mümkün olabilir. Bununla birlikte, moda eğilimlerini etkileyen faktörlerden biri olan sanat akımlarının modanın beslendiği en büyük alanlardan biri olduğunu unutmamak gerekir. Kısacası, moda sanattan ilham alır ve bunun tersi de geçerlidir.
Örneğin, Yves Saint Laurent, 1965 yılında Mondrian’ın “Kırmızı, Mavi, Sarı Kompozisyonu” isimli tablosundan ilham alarak tasarladığı elbiseler sanatın modaya ilham olmasının örneklerinden biri olabilir.
Geçmişe doğru baktığımızda moda tasarımlarının da diğer tüm sanat dalları ve akımlarıyla paralel ilerlediğini hatta hepsinin aynı zamanlarda değişiklik gösterdiğini görebiliriz. Batı’da 18. yüzyılda sanat ve zanaat birbirinden ayrıldığında terzilik zanaat olarak sınıflanmış ve sanat ile ayrışmış. Ancak 1860’larda ısmarlama giyimin (haute couture) ortaya çıkması modanın sanatsal bir yorum kazanmasına neden olmuş. 2. Dünya Savaşı sonrasında sanat ile modanın arasındaki mesafe açılmış ve ikisinin tekrar yakınlaşması ise 1950’lerde performans sanatı ile olmuş. 1980’lerde giyilebilir sanat ve kavramsal giysi gibi kavramlar ortaya çıkmış ve bu alanda çalışan sanatçıların hem güzel sanatlar hem de el sanatları alanından gelmeleri sanat ile zanaat arasındaki ayrımı bulanıklaştırmış. 1980’lerde ve sonrasında sıkça gözlemlenen moda defilelerinin bir performans sanatı biçimi olarak görmemek zorlaşmamıştır sizce?
1980’lerde bazı avangart moda tasarımcıları kullanıcının giymesine olanak vermeyen ‘kavramsal giysiler’ üretmeye başlamış, saygınlığı dünyaca kabul edilen sanat dergileri bu tasarımcılara ve onların ürünlerine sayfalarında yer açmışlardır. Bunun yanında, saygınlığı dünyaca kabul edilen modern ve güncel sanat müzeleri de moda tasarımcılarının kavramsal, avangart ürünlerini ya da dünyaca ünlü moda tasarımcılarının koleksiyonlarını sergilemeye ve bunları kendi koleksiyonlarına eklemeye başlamıştır.
Örneğin Alexander Mcqueen, sadece giyilmesi amacıyla değil, aynı zamanda sanatsal ifade olarak kabul edilmesi niyetinde “giyilebilir sanat” formunda çığır açan performanslar yapmıştır.
Moda, sanatın bir uzantısı bir resim veya fotoğraf gibi başka bir sanat biçimi olarak mı görülmelidir? Modaya dekoratif ya da uygulamalı sanat mı demek gerekir? Tasarımcının sanatçılarla aynı fiziksel öğeleri (form, renk ve çizgi vb.) kullanıyor olmaları modayı sanat yapar mı? Aslına bakarsanız çoğu moda sanat değildir. Örneğin, güzel bir tablo veya heykel kadar mükemmel görünen bir haute couture elbise, giyilmesi amaçlanan bir şeydir. O zaman bu durumda elbise, giydirmek için değil, sergilenmek amacıyla yapılmışsa mı sanat olarak nitelendirilebilir?
Çoğu sanat ve tasarım okulu, moda kurslarını 'moda tasarımı' olarak adlandırmıştır. Burada tasarım sanattan farklı kabul edilmiştir çünkü tasarımcılar tasarım yaparken müşteriyi, kullanıcıyı, üretim yöntemlerini ve endüstri standartlarını göz önünde bulundururlar. Sanatçılar ise halk tarafından kabul edilsin veya edilmesin, çalışmalarını başkalarına veya pazara odaklı yapmazlar. Moda ve sanat arasındaki bir farkın da “fayda” kavramı ile ilgili olduğu düşünülebilir. Peki giysilerin “fayda” için tasarlanmış olmaları onları sanat olarak görmemek için yeterli midir? Tasarımcı için giysi, bir ressamın tuvali ya da bir heykeltıraşın çamuru gibi değil midir? Yapılan nesne sanat yapma dürtüsü ile yapılıyorsa sanat nesnesi haline gelebilir mi? Yapılan işin tasarım mı, sanat nesnesi mi olduğunun kararı tasarımcının onu ne amaçla yaptığı ile mi belirlenmelidir?
Ben sevgili akadesisyen-yazar Ebru Güzel’e “Moda sanat mıdır sizce?” diye sordum.
Ebru Güzel; “Moda aslında bana göre kitleler üzerinde etkisi olan, değişim, dönüşüm ve içinde görsel pek çok öge barındıran toplumsal bir hareket. Ama yaşadığımız bu antroposen (sermaye) çağında o da yozlaşmadan hızla nasibini aldı. Bu yüzden de “moda endüstrisi” adıyla tartışılıyor. Özellikle lüks, şöhret, marka algısı ve kadın bedeni üzerinden hiper-gerçek yaşamların hüküm sürdüğü sosyal medya ortamlarında moda endüstrisi şimdi daha da vahşi bir şekilde tüketime hizmet ediyor. Oysa kumaş, desen, renk, iplik, kalıp, model, terzi ve mankeniyle oluşturulan yaratıcı bir koleksiyon gelecek nesillere bir kültürel miras niteliğinde. Örneğin bir İznik çinisi ya da mitolojik bir hikayenin modayla yaşatılması/aktarılması mümkünken moda, nicedir üçüncü dünya ülkelerinde etik ilkeleri ihlal eden çokuluslu şirketlerin, plastik ve zehirli boyalarla ürettiği kar/iktidar alanına dönüştü.”
Koreograf Uğurkan Erez’in bu konudaki görüşü; “Moda bir sanattır. Bence moda tasarımcıları hayal güçlerini kullanarak kıyafetleri ortaya çıkartırlar. Sanat nedir diye sorarsanız eğer bir duygunun dışavurumudur. Tasarım da dışa vurumdur. Bu bağlamda tasarım gibi diğer dışa vurumu anlatan yöntemlerin tümü sanatın içine girmez mi? O zaman moda bir sanattır. Ancak yalnız giyim sektöründe değil, mimariden edebiyata, dekorasyondan aksesuara geniş bir yelpazedir sanat.”
Giyilebilir sanat, uygulamalı sanatlar, dekoratif sanatlar - hepsi daha büyük bir şemsiyenin alt bölümleri değil midir? Görsel sanatlar; resim, çizim, baskı, heykel, seramik, fotoğraf, video, film yapımı, tasarım, el sanatları ve mimarlık gibi sanat biçimleridir. Endüstriyel tasarım, grafik tasarım, moda tasarımı, iç tasarım ve dekoratif sanat gibi uygulamalı sanatlar da görsel sanatlar kapsamındadır.
Bazılarına göre moda sanat değildir, bazılarına göre moda tasarımları sanat nesnesidir, bazı moda tasarımları sadece tüketime yöneliktir, bazı moda tasarımcıları sanatçıdır, Bazı sanatçılar giysi formunu ya da yüzeyini tuval gibi tasarlar, bazı moda tasarımcıları heykelsi hacimler aracılığıyla sanat nesneleri üretebilirler. Peki sizce moda sanat mıdır? Yoksa sanat sanat, moda da moda mıdır?
Yorum Yazın