Sanatın İyileştirici Gücü, Nöroestetik ve Mustafa Günen Örneği
Sanatçının yaratıcılığının kendisine olduğu kadar, başkalarına da iyi gelmesi ihtimali ne güzeldir. Bu yazıda sanatın iyileştirici gücünü konuşuyoruz ve sinirbilim perspektifinden derinliklerine dalıyoruz. Derinlere dalmak demişken…bunu bize yaşatan dünya çapındaki ressamımız Mustafa Günen’i anmak zorundayız. Yakında açılacak yeni bir sergisinde yine bizleri derinlere sürükleyecek.
Serginin küratörlüğünü yapan Prof. Dr. Uğur Batı, denizleri en güzel çizen ressamı bir yazısında şöyle anlatıyor:
“Günen'in resimlerinde denizin kokusunu alabiliyor, bulutlara dokunuyor, kayaların sertliğini hissedebiliyor, renklerin tadını alıyor, ışığın huzmesini kucaklıyorsunuz.”
Sanat izleyicisi olmak bir anlamda dışa vurulmak istenen, bazen de dışa vurulamayan duygu ve düşüncelerin sanatçılar tarafından kelimelerle, renklerle, formlarla ve birçok yolla dile getirilmiş haliyle empati kurmak ve deneyimlemektir. Sanatçı öznel deneyimlerini aktarır ve izleyicileri bu deneyimlere dair iç görü kazanır. Sanatsal yaratıcılık bir yanıyla, artan duyarlılığın ve olası biyolojik yatkınlığın neden olduğu parçalanmaya, tükenmeyi savuşturmaya veya onarmaya yönelik bir girişimdir. Kafka kırılganlığını, kararsızlığını, bunalımını aşamamış olabilir ama romanlarında modern zamanların yalnız, yabancılaşmış, tükenmiş bireyini resmederek bize kendimizi tanıyabileceğimiz bir ayna vermiştir. Sanat, anlaşıldığını ve “yansıtıldığını” hisseden sanat izleyicileri üzerinde onaylayıcı ve destekleyici bir etki yaratır. (1)
Anlaşılmak iyileştirir.
Resim: Mustafa Günen, The Little Blues Loch, 110 cm x 140 cm, Painting, Oil On Canvas
Empati bir anlamda, “başka bir kişinin iç yaşamını düşünme ve hissetme kapasitesidir.” (2) Empati, sanatsal yaratım sürecini kavramanın da bir aracı olur ve sanatsal ifadenin indirgemeci yorumdan özgürleşmesine katkıda bulunur. Odak noktasının içerikten deneyime doğru değişmesiyle sanatçının ilhamla ve izleyicinin sanatla bağlantısına dair anlayışı derinleştirir. İçerikten ziyade, gelişen deneyime an be an uyum sağlamak, anlaşılma hissini kolaylaştırır ve bu da kişisel yansımanın içselleştirilmesini teşvik eder. İçerikten deneyime doğru yolculuk ve nihayetinde derinleşme durumu hem sanatçı hem de izleyici için geçerlidir. (3)
Borges, bir sanat eserinin deneyimlenmesinde birlikte yaratma eylemine dikkat çekmiştir. Sanat ve empati ilişkisi belki de böyle bir birliktelik üzerinden anlatılabilir: “Elmanın tadı meyvenin kendisinde değil, meyvenin damakla temasında yatar; aynı şekilde şiir, bir kitabın sayfalarına basılmış sembollerin satırlarında değil, şiirle okuyucunun buluşmasında yatar.” (4)
Birlikte yaratma eylemi, Mustafa Günen’in soyut resimlerinde de güçlü şekilde deneyimlenir.
Resim: Mustafa Günen, The Infinite Way, 110 cm x 140 cm, Painting, Oil On Canvas
Onun resimlerinde “suyu, denizi, dalgayı” salt olduğu gibi görmeyiz. Parça parça ve kavramsallaştırılarak ele alınır. Sanat izleyicileri bu deneyimde parçaların derinliklerine dalar, zihinlerinde bütünü oluşturur ve anlamlandırır. Sanat, varlığı anlamanın ve ifade etmenin yeri doldurulamaz bir yoludur. Bunu yaparken bilimle kol kola bir yolda ilerler. Sanatçılar ve bilim insanları bilgi arayışında ortak bir hedef doğrultusunda çabalarlar esasen.
Sanatçılar tarihte bilimsel bir yolla olmasa da, gözün ve görsel beynin sırlarını sezgisel olarak açığa çıkarmışlardır. Leonardo da Vinci, sinir bilimcilerin derinlik ipuçları teorilerini formüle etmesinden yüzyıllar önce, kullandığı teknikleri mükemmelleştirmek için ışıktaki kademeli değişiklikler yoluyla gözün biçim ve derinliği nasıl algıladığına dair bilgisini kullanmıştır. (5) Yakın tarihimizde ise sinir bilim ve sanat ilişkisi, bilim insanları tarafından özel bir ilgi alanı oluşturmuştur. Nöroestetik alanının öncüsü olarak kabul edilen Semir Zeki’ye göre; sanatçı, bir bakıma farklı araçlarla da olsa beynin potansiyellerini ve kapasitelerini keşfeden bir sinir bilimcidir. Sinir bilim perspektifinden görsel algıyla ilgili şunları ifade etmiştir: “Tüm sanatlar görsel beynin yasalarına uyduğundan, sanatın bu yasaları bize açıklaması ve çoğu zaman bizi görsel olarak beklenmedik şeylerle şaşırtması alışılmadık bir durum değildir. Paul Klee 'Sanat görsel dünyayı temsil etmez, görünür kılar' derken haklıydı” (6)
Harvard'lı psikolog Patrick Cavanagh da benzer bir yaklaşımla, görsel beynimizin dünyayı anlamak için daha basit, indirgenmiş bir fizik kullandığını ve sanatçıların bu anlayışın sinir bilimcileri olduğunu dile getirmiştir.
Resim: Mustafa Günen, The Foothills and teh Horse, 110 cm x 140 cm, Painting, Oil On Canvas
Sanatçıların daha sonra bu kısa yolları, genellikle izleyici tarafından fark edilmeyen gölgeler, renkler, yansımalar ve konturlar aracılığıyla tuvale eklediklerini savunmuştur. (7)
Bilim, sanat ve yaratıcılık birbirinden tamamen farklı olgular değildir. Sanatın özellikleri ile beynin organizasyonel prensipleri arasında görülen paralelliğin, nöroestetik alanında yürütülen çalışmalarla anlaşılması yönünde bir çaba olduğu görülüyor. Sanatın bilişsel içeriklerini ve yaratıcılığın temellerini açıklamaya yönelik, görsel ya da işitsel sanatları algılama ve bunlara verilen duygusal tepkileri açıklamaya çalışan birçok araştırma bulunmaktadır.
Sanat ve sinir biliminin kucaklaştığı noktalar vardır ancak beynin sanata tepkisine katkıda bulunan temel sinir mekanizmalarını incelemek ve estetik deneyimi tanımlamak oldukça karmaşık bir konu olarak değerlendirilir. Kanıtlara dayalı veriler kimi araştırmacılara göre yeterli düzeyde değildir. Dolayısıyla sinirbilim perspektifinde konuyla ilgili farklı görüşler bulunmaktadır. (8) Bu anlamda alandaki araştırmaların sürdürülmesi önemli görülür. En azından sanatın sinirbilim yönlü araştırılmasının, sanat eserleriyle olan psikolojik ilişkimizin doğası hakkındaki felsefi sorulara ve sanatın ontolojisi hakkındaki ilgili sorulara katkıda bulunabileceği düşünülür. (9)
Sanat bizi nasıl iyileştirir?
Resim: Mustafa Günen, The Trees and the Lake 110 cm x 140 cm, Painting, Oil On Canvas
İnsan sağlığının, hastalıkların yanı sıra fiziksel, zihinsel ve sosyal refah durumuyla da ilişkili olduğu tanımlanır. Başkalarının yaratıcı çabalarının gözlemcisi olarak veya kişinin kendi yaratıcı çabalarının başlatıcısı olarak sanatsal faaliyetlere katılmanın, kişinin ruh halini, duygularını ve diğer psikolojik durumlarını iyileştirebildiği yönünde görüşler bulunur. Alanda çalışan bilim insanları, sanatın duygusal yaralanmaları iyileştirmek, kişinin kendisini ve başkalarını anlamasını artırmak, kendi üzerine düşünme kapasitesini geliştirmek, semptomları azaltmak ve durumu değiştirmek için çeşitli şekillerde nasıl kullanılabileceğini araştırmayı sürdürüyorlar. Örneğin, bir araştırmada sanatın iyileştirici rolüyle ilgili olarak, müzikle ilgilenmenin, görsel sanat terapisinin, harekete dayalı yaratıcı ifade biçimlerinin ve dışavurumcu yazmanın önemine dikkat çekilmiştir. (10) Kimi dışavurumcu sanat terapisi yaklaşımları, görsel sanat, hareket, müzik, şiir ve yaratıcı yazı yöntemleriyle, kişilere sanat formlarında ifade edilen duygularını keşfetme fırsatları sunar. (11)
- Sanatla ilgilenmek duygusal ve bilişsel süreçleri bütünleştiren ve yansıtan bir çıktı sağlayarak, kim olduğumuzu ve nasıl hissettiğimizi yansıtır. Böylelikle deneyimleri farklı şekilde değerlendirmeye, düşünceleri yeniden düzenlemeye ve kişisel içgörüler kazanmaya temel oluşturabilir. (12)
- İçgüdülere güvenme, fark etme, değer verme ve daha kapsamlı bir duygusal kapasiteye erişme konusundaki yaratıcı sanatsal kapasite, daha sonra kaleme, kağıda, heykele, şarkıya ve birçok türde esere çevrilebilir. (13)
- Sanat, sanat yapma sürecinin ve yaratılan ürünlerin kişinin deneyimlerini dışsallaştırmaya, daha da tanımlamaya yardımcı olduğu bir geri bildirim döngüsüdür. Doğası gereği empati becerisini güçlendirir. (14)
- Sanatla ilgilenmek, yeni nöronal bağlantılar kurma ve öğrenme üzerinde pozitif etkilidir. Yaratıcı ifadenin dışavurumu olarak sanat bu anlamda, iyileştirici ve yaşamı zenginleştirici etkiye sahiptir. (15)
- Ödüllendirilme duygusu yaratan sanatsal eylemler, yaratıcı kapasiteyi artırır. (16) Yaratıcı kapasitesini keşfeden benlikte bütüncül bir gelişim görülür.
- Sanat aynı zamanda hayal gücünün en yakın eşlikçisidir. Zihinde belirsiz ve dağınık olan şeyleri somutlaştırmayı sağlayan hayal gücü, sonsuz bir seçeneğe sahip olmaktır.
Sanatın iyileştirici gücünü deneyimlemek için değerli ressamımız Mustafa Günen’in resimlerine bir yolculuğa çıktık.
Mustafa Günen Sergisi
11 Kasım 2023 / Maji Art Nişantaşı
Küratör: Prof. Dr. Uğur Batı
Yararlanılan kaynaklar
(1) Ornstein, A. (2006). Artistic Creativity and the Healing Process, Psychoanalytic Inquiry, 26:(3).
(2) Kohut, H. (1984)’den aktaran; Warner, A. (2013). Creativity and the Self: A Self Psychological Approach to Art and Healing, Clin Soc Work J, 41.
(3) Warner, A. (2013). Creativity and the Self: A Self Psychological Approach to Art and Healing, Clin Soc Work J, 41.
(4) Ogden (2000)’den aktaran; Ornstein, A. (2006). Artistic Creativity and the Healing Process, Psychoanalytic Inquiry, 26:(3).
(5) Huang, M. (2009). The Neuroscience of Art. Stanford Journal of Neuroscience, Vol.II (1).
(6) Semir, Z. (2001). Artistic Creativity and The Brain. Science 293.
(7) Huang, M. (2009). The Neuroscience of Art. Stanford Journal of Neuroscience, Vol.II (1).
(8) Nami, M.T. & Ashayeri, H. (2011). Where Neuroscience and Art Embrace; The Neuroaesthetics. Basic and Clinical Neuroscience, Vol.2 (2).
(9) Seeley, W.P. (2013). Art, Meaning, and Perception: A Question of Methods for a Cognitive Neuroscience of Art. British Journal of Aesthetics Vol. 53 (4).
(10) Stuckey, H. & Nobel, J. (2010). Framing Health Matters. American Journal of Public Health, Vol 100 (2).
(11) Kim, S. (2010). A Story of a Healing Relationship: The Person-Centered Approach in Expressive Arts Therapy. Journal of Creativity in Mental Health, 5:93.
(12) Konopka, L. M. (2014). Where art meets neuroscience: A new horizon of art therapy. Croatian Medical Journal, 55(1).
(13) Warner, A. (2013). Creativity and the Self: A Self Psychological Approach to Art and Healing, Clin Soc Work J, 41.
(14) King, J.L., Konopka, L., Belkofer, C. & Strang, C.E. (2019). Practical Applications of Neuroscience-Informed Art Therapy, Art Therapy, 36:3
(15) King, J.L., Konopka, L., Belkofer, C. & Strang, C.E. (2019). Practical Applications of Neuroscience-Informed Art Therapy, Art Therapy, 36:3
(16) Nami, M.T. & Ashayeri, H. (2011). Where Neuroscience and Art Embrace; The Neuroaesthetics. Basic and Clinical Neuroscience, Vol.2 (2).
Bu makalede öne sürülen fikir ve yaklaşımlar tamamıyla yazarlarının özgün düşünceleridir ve Onedio'nun editöryal politikasını yansıtmayabilir. ©Onedio