Dünyanın En Yüksek Dağı Everest’ten Mars’taki Kraterlere Dağlarla İlgili En Merak Edilen Soruları Yanıtlıyoruz
Güneş Sistemi'ndeki en büyük dağ hangisi? Everest her geçen gün daha da uzuyor mu? Hangi hayvanlar yüksek irtifada yaşıyor? Bunların cevaplarını ve dağlarla ilgili daha pek çok sorunun cevabını merak ediyorsanız içeriğimize buyurun. 👇
Dağlar nasıl meydana gelir?
Çoğu dağ, varlığının yerkabuğunun devasa bölümleri olan tektonik plakaların hareketlerine borçludur. İki tektonik plaka, karşılaştıkları yerde bükülür ve katlanır. Bunun sonucunda da en yaygın dağ türü olan kıvrımlı dağlar oluşur. Örneğin, Asya ve Hindistan plakalarının yavaşça çarpışması sonucunda Himalayalar meydana gelmiştir.
Daha başka dağ türleri de mevcut.
Mesela, plakalar arasında oluşan basınç, devasa kayaç tabakalarını yukarı iterek çatlakların (fay) ortaya çıkmasını sağlar. Bunun sonucunda blok dağları oluşur. Aynı şekilde dağlar, volkanik aktivite sonucunda da oluşabilir. Bir yanardağ patladığında, eriyen kayalar üst üste birikerek zirveye dönüşebilir oluşturabilir. Bazense yükselen magma yeraltında hapsolur ve yüzeyin şişerek kubbe şeklini almasını sağlar.
Tektonik plakalar genellikle yılda üç ila beş santimetre hareket eder.
Dolayısıyla dağlar on, hatta yüz milyonlarca yıl içinde yavaş yavaş şekillenir. Dünyanın en eski sıradağları, bazı zirveleri 3.5 milyar yaşında olduğu tahmin edilen Güney Afrika’daki Barberton Greenstone Kuşağı’dır.
Güneş Sistemi’ndeki en büyük dağ hangisi?
Bu sorunun cevabı, Mars’taki Olympus Mons’tur. Gezegendeki birçok yanardağdan biri olan bu dağ, Mars için kabul edilen ‘deniz seviyesinin 21.2 km üzerine çıkarak Dünya’nın en yüksek dağı olan Everest’in (8.8 km) 2.5 katı yüksekliğe sahiptir. Olympus Mons haricinde Vesta asteroidinde, en az 20 km yükseklikte olduğu bilinen bir krater bulunuyor.
Hangisinin en büyük olduğu açıkça belirlenemiyor.
Bunun sebebi ise, Dünya’daki deniz seviyesine eşdeğer bir referans uzunluğunu saptamanın kolay olmaması. Örneğin, Mars’taki deniz seviyesinin eşdeğeri olan ‘sıfır irtifa’, genellikle sıcaklık ve atmosferik basıncın, suyun aynı anda maddenin üç hâlinde de (katı, sıvı ve gaz) var olmasını sağladığı yükseklik olarak ölçülüyor.
Dağlar uzuyor mu?
Çoğu dağ sırası, tektonik plakalarda süregelen değişimlerden ötürü büyümeye devam ediyor. Bu dağlar arasında yılda ortalama 5 mm artan Himalayalar da bulunuyor. Öte yandan, Amerika’daki Apalaşlar gibi plakaların birbirine yaklaşmayı kesmesinin ardından son 200 milyon yıldır hava erozyonuyla şekillenen dağlar da mevcut.
Başka gelişmeler de bir dağın yüksekliğinin değişmesine neden olabilir.
Daha doğrusu, yüksekliğini değiştirmese de değişmiş gibi gösterebilir. Rakım, bir bölgenin ortalama deniz seviyesine göre belirlendiğinden tam yükseklik, referans noktası olarak nerenin seçildiğine göre değişir. Zamanında ölçümler trigonometrik hesaplamalara dayanıyorken günümüzde, irtifayı daha kesin bir şekilde belirlemek için GPS veya gravitometreler kullanılıyor.
Everest’e tırmanmak ne kadar tehlikeli?
1922'den beri 300'den fazla insanın Everest'e tırmanırken öldüğü biliniyor. Yaralanmalar ve kötü hava koşullarının ölümcül sonuçları olabilir. Ayrıca vücudumuz yüksek irtifada düşük oksijen seviyeleriyle başa çıkacak şekilde evrimleşmedi. Yüksek irtifa hastalığı, oksijen eksikliğinden dolayı akciğerlere ve beyne sıvı sızması sonucunda meydana gelen ölümcül pulmoner ödemlere veya beyin ödemlerine yol açabilir.
Bunun önüne geçmek için dağcılar kademeli olarak iklim koşullarına uyum sağlar.
8.000 metrenin üzerine çıktıklarında, hava basıncının oldukça düşük olduğu ve insanların ek oksijen kaynağı olmadan uzun süre hayatta kalamayacakları ‘ölüm bölgesine’ girerler. 2019’daki şiddetli rüzgârlar yüzünden dağcılar zirveye yalnızca birkaç gün çıkabilmişti. Yüksek irtifada sıranın kendilerine gelmesini bekleyen 11 kişi ölmüştü.
Dağlarda hangi hayvanlar yaşar?
Oksijen azlığı, şiddetli rüzgârlar, dondurucu hava koşulları ve sürekli inen güneş ışınları, dağlarda yaşamayı zorlaştırır. Yine de pek çok hayvan türü, daha fazla oksijen emebilen kırmızı kan hücrelerinin evrim geçirmesi sonucu dağ zirvelerine adapte oldu.
Kar leoparı, dağların en ünlü sakinlerinden biridir.
Orta Asya’da 3.000 ila 5.000 metre yükseklikleri arasında yaşayan kar leoparı, çeşitli dağ keçilerini ve pikaları (6.000 metrenin de ötesinde yaşayabilen ve gezegenimizin en yüksek irtifada yaşayan memelisi olduğu düşünülen cüce tavşan) avlar.
Bir de dağların üzerinde uçan kuşlar var…
Mesela 7.000 metreye kadar çıkabildiği tespit edilen çubuk başlı kazlar, yıllık göçleri sırasında Himalayaların üzerinde uçar. Böyle bir atmosfer uçmak zorken bu büyük akciğerli kuşlar, havanın daha da soğuk ve yoğun olduğu gece vakitlerinde yol alır.
Bazı insanlar da yüksek irtifadaki yerlerde yaşar.
İnsanların %12’si de bu tür dağlık bölgelerde yaşar ve vücutları bu bölgelere daha iyi uyum sağlayabilecek şekilde evrim geçirmiştir. Örneğin, Himalayalar ve çevredeki başka dağ sıralarında yaşayan çoğu Tibetli’nin vücutları düşük oksijen seviyelerindeyken aşırı tepki vermelerini engelleyen bir genetik mutasyona sahiptir.
Yorum Yazın