Uzun Yıllar Boyunca Birçok Toplumun Hâkimiyeti Uğruna Savaş Verdiği Mâverâünnehir Topraklarının Çetrefilli Tarihçesi
Böylesine harika bir coğrafyanın yıllarca paylaşılamamış olması bizi hiiç şaşırtmadı...
Bu içerik hazırlanırken İslâm Ansiklopedisi ve Nature kaynak olarak kullanıldı.
Mâverâünnehir, Orta Asya’yada bulunan bir bölgeydi ve İslâm aleminde 'nehrin öte tarafında bulunan bölge' anlamına gelen adı, 9. yüzyıldan itibaren Farsça kaynaklarda kullanılmaya başlandı.
Araplar 'Mâverâü’l-Ceyhûn' ya da 'Haytal', Batı ülkeleri 'Transoxiana', Türklerse 'Çayardı' adını vermişlerdi. Günümüzde Mâverâünnehir, Ceyhun ile Seyhun nehirleri arasındaki oldukça büyük olan coğrafî bölgeye denmekte. Bölgenin doğusu ve kuzeyi İslâm aleminin genişlemesiyle sınırsal değişiklikler yaşamıştı.
Mâverâünnehir bir tarafında Buhara, Semerkant, Soğd toprakları, Üsrûşene, Şâş , Fergana, Keş , Nesef , Sagāniyân, Huttal, Tirmiz, Guvâziyân, Ahsîkes, Hârizm, Fârâb, İsbîcâb, Talas, Îlak ve Hucend şehirleri bulunmakta.
Bir tarafından da Pamir, Reşt, Huttel’e sınır Hint topraklarının, batısında Tarâz’dan itibaren batıya doğru Bârâb, Sütkent, Semerkant Soğdu, Buhara, Hârizm ve Aral gölü bulunmakta. Mâverâünnehir, fethedildikten sonra idarî yönden Horasan’ın bir parçası haline geldi.
Ancak 9. yüzyıldaki Sâmânîler döneminde, Horasan’dan bağımsız bir hal aldı.
Eski dönemlerde Çin, İran, Hindistan, Rus topraklarına dahi uzanan Mâverâünnehir’in coğrafî özellikleri, halkının kendine has özellikleri bu toprakların daha da değerli olmasını sağladı. Mâverâünnehir’deki Buhara ve Semerkant şehirleri, 'İslâm’ın kubbesi' ve 'dünya cennetlerinin en önde geleni' olarak bilinmekteydi.
Yıllar içerisinde Orta Asya'daki göçmenler tarafından yapılan müdahalelerle Mâverâünnehir’in siyasî yapısı gelişti.
M.Ö. 2. binyılda Aryaîler’in, M.Ö. 6. yüzyıldaki Pers Devleti’nin, Büyük İskender’in hâkimiyetlerinden sonra da bir süre Baktriya Krallığı'na yurt oldu. M.Ö. 2. yüzyılda da Yüeçiler’in ve Kuşan Devleti’nin hâkimiyetine girdi. M.S. 5. yüzyıldan 6. yüzyıla kadar Eftalitler’e, daha sonra da Batı Göktürk Devleti’nin yurdu oldu.
Bölge, İslâm aleminden önce Soğdluların ve Türklerinin yurdu olsa da İslâm devletini varlığı Horasan'a vali tayin edilmesiyle sağlanmış oldu.
Semerkant da yüklü bir haraç sonucunda ele geçirildi. İslâm ordularının İsfîcâb’a kadar girmesiyle Mâverâünnehir, büyük ölçüde Müslümanların oldu. Soğdlular, Türkler ve Araplar gibi çeşitli etnik kökenlerin barındığı bölgede Budizm, Zerdüştîlik, Maniheizm, Hıristiyanlık, Yahudilik, Şamanizm, Mecûsîlik ve Mezdekiyye inanışlar baş gösterdi.
Mâverâünnehir’de İslâm’ın yayılışı Kuteybe b. Müslim sayesinde oldu.
Ömer b. Abdülazîz zalimlikle Müslümanlığı sağlamak isterken Kuteybe, Müslüman olanlara kolaylık göstererek Mâverâünnehir’in İslâmlaşma sürecini hızlandırdı. Kuteybe'nin öldürülmesiyle başlayan ayaklanmalar ve Türgiş Hükümdarı Sulu’nun hamleleri Mâverâünnehir’deki İslâm birliğini sarstı.
Sulu’nun ölümüne ve Türgişler’in kendi iç sorunları sebebiyle geri çekilmelerine kadar bu durum devam etti.
Göktürk Devleti’nin yıkılması da Çinliler’e Mâverâünnehir'e giriş imkanı sağladı. Talas Savaşı’nın ardından Çinliler bu imkanı kaybetti ve bölge tamamen Müslümanlara kaldı. Sonraki dönemlerde Mâverâünnehir’de Sâmânîler devri başladı. Mâverâünnehir, Sâmânîlerle en şaşaalı dönemini yaşadı.
Ekonomik, kültürel gelişmeler birbirinin ardı sıra geldi ve 8. yüzyılda başlayan ilerlemeler, Sâmânîler'in imkanları dahilinde en iyi günlerini gördü.
İslâmiyet bölgenin çoğuna hâkim bir hal aldı. Soğdlular'ın ve Türkler’in İslâmiyet’i benimsemeleriyle İslâm, Orta Asya’ya hızla yayılmaya başladı. Mâverâünnehir’e hâkimiyet savaşı içindeki Karahanlılar ve Gazneliler Selçuklular’ın bölgeye girmesine tepki gösterdi.
Sultan Alparslan, 200.000 kişilik bir orduyla Mâverâünnehir'e girdi ama bir suikast neticesinde öldürüldü.
Bunun sonucunda Selçuklular Hârizm’e göç etmek zorunda kaldı. Sonraları Karahıtaylar bölgeyi alsa da Mâverâünnehir’e giren Moğollar bölgedeki şehirleri tahrip edip halkı katletti. Mâverâünnehir'de kısa süreli bir Moğol hâkimiyeti başladı. Sonra da Çağataylılar’ın, Timurlular'ın girdiği bölge, gelişiminin zirvesine ulaştı.
Bölge, 17. ve 18. yüzyıllarda ekonomik ve kültürel önemini kaybetse de mimari âbidelerle süslenen bölge hâlâ ön planda.
Son olarak Çarlık Rusyası’nın idaresi altına girdi. Verimli topraklardaki tarım, çokça altın ve gümüş madenleri, orman ürünleri, kürk, deri, bal mumu ve Çin mallarının satışıyla yapılan ticaret, bölgenin gelişiminde büyük rol oynadı. İpek yolunun önemini kaybetmesi ve doğu-batı ticaretinin güneydeki deniz yollarına geçmesi, 17. yüzyıldan itibaren ekonominin zayıflamasına neden oldu.
Birçok topluma ev sahipliği yapan Mâverâünnehir, gerek coğrafyası gerekse mimarisi oldukça büyüleyici olab bir bölge halinde.
Günümüzde Mâverâünnehir toprakları Özbekistan, Türkmenistan ve Kazakistan’ın bazı bölgelerine verilen isimden ibaret.
Yorum Yazın
Güzel bir içerik, ayrıca dini, bilimin önünde engel olarak görenlere de ders olması gereken bir içerik. Bugün silikon vadisi dediğimiz yerler o dönem İslam t... Devamını Gör
Böyle içerikleri daha çok görmek lazım ama insanların ilgisini magazin çekiyor burada.Neyse yine de bilgilendirme için teşekkürler.